Jan Andrzej Morsztyn

Biografia

Jan Andrzej Morsztyn przyszedł na świat 24 czerwca 1621 r. w okolicach Krakowa (w Raciborsku lub Wiśniczu). Należał do zamożnej rodziny szlacheckiej herbu Leliwa i wyznania kalwińskiego, której korzenie sięgały niemieckiego mieszczaństwa. Jego ojciec najprawdopodobniej pełnił wysokie funkcje, będąc m. in. oficjalistą zamku w Wiśniczu.

W młodości Jan Andrzej Morsztyn zdobył wykształcenie na holenderskim uniwersytecie w Lejdzie, a następnie uzupełnił je doświadczeniem zgromadzonym w czasie licznych podróży, jakie odbywał po Włoszech i Francji. Po powrocie do ojczyzny związał się z jednym z najbardziej wpływowych rodów w Rzeczypospolitej – Lubomirskimi. Dzięki nawiązanym wówczas kontaktom zbliżył się do dworu. W 1656 r. został sekretarzem króla Jana Kazimierza Wazy. Już 2 lata później zyskał godność referendarza koronnego, a w 1668 mianowano go podskarbim wielkim koronnym. W okresie tym Morsztyn uczestniczył w wielu misjach dyplomatycznych, o czym świadczyć może fakt, iż złożył podpis m. in. pod traktatem pokojowym zawartym w Oliwie.

W 1659 Jan Andrzej Morsztyn poślubił córkę pułkownika Henryka Gordona i damę dworu Marii Ludwiki Gonzagi – Katarzynę – przechodząc przy tym na katolicyzm. Para doczekała się czworga dzieci, które poślubiły przedstawicieli najważniejszych rodów arystokratycznych ówczesnej Europy (Morsztyn był pradziadem Stanisława Augusta Poniatowskiego).

Po abdykacji Jana Kazimierza Wazy Morsztyn popierał francuskiego kandydata do polskiego tronu – Ludwika Bourbona (Kondeusza Wielkiego). W czasie elekcji głosował jednak na Michała Korybuta Wiśniowieckiego, a następnie, po śmierci władcy, na Jana Sobieskiego. Właśnie za panowania zwycięzcy spod Wiednia Morsztyn zawiązał spisek detronizacyjny, działając w porozumieniu z francuskim władcą – Ludwikiem XIV. Potajemne knowania zostały wykryte, a przeciw Morsztynowi rozpoczęto postępowanie sądowe. Pomimo zapewnień o pozostaniu w ojczyźnie, wyjechał on do Francji, gdzie pełnił funkcję sekretarza Ludwika XIV. Tam też zmarł – 8 stycznia 1693 r. w Paryżu.

Charakterystyka twórczości

Jan Andrzej Morsztyn był przede wszystkim politykiem. To właśnie tej formie działalności poświęcał najwięcej energii, traktując twórczość poetycką jako dodatek i rozrywkę. Dzięki dobremu wykształceniu, znajomości języków i obyciu w dworskich środowiskach miał on dostęp do utworów zagranicznych pisarzy i poetów, na których w dużej mierze bazował, pisząc własne dzieła.

Jedną z najważniejszych inspiracji Morsztyna był włoski poeta – Giambattista Marino, czyli czołowy przedstawiciel włoskiego baroku. Wywodzący się od niego marinizm (nurt w poezji) charakteryzuje się zamiłowaniem do wyszukanych, złożonych, zaskakujących i wirtuozerskich form oraz sensualizmem i zmysłowością. Obok Mariniego jako wzorce polskiego poety czasu baroku wymienić można także twórców antycznych i Kochanowskiego.

Twórczość Jana Andrzeja Morsztyna była zatem daleka od metafizyczności charakterystycznej np. dla Szarzyńskiego. Był to poeta dworski, toteż tematyka jego dzieł oscylowała właśnie wokół tego typu zagadnień. Wiele miejsca w jego dorobku zajmują także erotyki. Oryginalność poezji Morsztyna wynika głównie z faktu, iż doskonale operował on językiem, tworzył interesujące i niebanalne koncepty oraz posługiwał się zaskakującymi puentami. Co ciekawe, rzadko poruszał on tematy polityczne, a jeśli już, to głównie krytycznie wypowiadał się o szlachcie. Niewielka część jego tekstów dotyka także religii.

Dzieła Morsztyna nie były publikowane za jego życia. Wiadomo jednak, że autor nie pisał ich do szuflady i często je recytowano. Szerszej publice jego utwory zaprezentowano dopiero w XIX i XX w. Wcześniej, bo pod koniec XVII stulecia, wydano przekłady autorstwa Morsztyna – m. in. „Cyda” Pierre’a Corneille’a i tłumaczenia dzieł Torquata Tassa.

Dzisiaj Jan Andrzej Morsztyn zaliczany jest do grona najwybitniejszych poetów polskiego baroku. Jego charakterystyczna i rozpoznawalna twórczość wciąż stanowi źródło inspiracji i punkt odniesienia dla kolejnych twórców.

Najważniejsze dzieła:

„Kanikuła albo Psia gwiazda” (zbiór utworów erotycznych wzorowanych w dużej mierze na Marinim), „Lutnia” (zbiór 210 wierszy napisanych do 1661 r.), „Pospolite ruszenie 1649” (utwór poetycki o tematyce politycznej), „Do trupa” (kunsztowny sonet porównujący silne uczucie ze śmiercią) itp.