Stanisław Lem – biografia i charakterystyka twórczości

Biografia

Stanisław Lem urodził się 12 września 1921 r. we Lwowie. Był synem Samuela Lehma, lwowskiego lekarza, który w młodości podejmował całkiem udane próby literackie, i Sabiny Woller. Już od najmłodszych lat odznaczający się niezwykłą inteligencją chłopiec (poświadczały ją wyniki badań przeprowadzonych przez władze oświatowe) marzył o zostaniu naukowcem. Interesowała go również literatura - zaczytywał się w dziełach Verne’a i H. G. Wellsa (obaj byli prekursorami science - fiction).

Stanisław Lem ukończył II Gimnazjum im. Karola Szajnochy i w roku 1939 zdał maturę. Po wybuchu II wojny światowej pozostał w Lwowie, który stał się częścią Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, i rozpoczął starania o dostanie się na Politechnikę Lwowską. Nie spełnił jednak swych marzeń, gdyż wywodził się z zamożnej rodziny. W takim wypadku, by uniknąć wcielenia do armii, wykorzystał Lem znajomości ojca i rozpoczął studia na Wydziale Medycznym Uniwersytetu Lwowskiego. Naukę przerwał, gdy III Rzesza zaatakowała ZSRR. W nowej rzeczywistości rodzina Lema - ze względu na żydowskie pochodzenie - była narażona na osadzenie w obozie koncentracyjnym. Jednakże dzięki odpowiednim dokumentom udało się im uniknąć najgorszego, a przyszły pisarz zyskał nawet pracę w niemieckim zakładzie. W okresie tym współpracował on z polskim ruchem oporu, przekazując mu amunicję odzyskaną ze zniszczonego sprzętu wojennego.

W 1944 r., kiedy wojska radzieckie odbiły Lwów, Lem wrócił na studia. Na uniwersytecie nie pozostał jednak długo, ponieważ miasto włączone zostało do terytorium ZSRR. W tych okolicznościach jego rodzina wyjechała do Krakowa, gdzie liczący już 70 lat ojciec przyszłego pisarza zmuszony został do podjęcia pracy w szpitalu. Z kolei Stanisław Lecm, pomimo niełatwej sytuacji materialnej rodziny, kontynuował naukę na Uniwersytecie Jagiellońskim.

Medycyna nigdy nie była prawdziwą pasją Lema. Kiedy rozpoczął praktyki w szpitalu, trafił na oddział położniczy, a praca tam nie była dla niego łatwa. Niedługo później zrezygnował ze studiów, co wiązało się również z faktem werbowania pobierających nauki medyczne do wojska.

Lata 1948 - 1950 spędził Stanisław Lem w Konwersatorium Naukoznawczym Asystentów Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie pracował jako młodszy asystent. Zatrudnienie to pomogło mu nie tylko utrzymać się, lecz również znacznie poszerzyło jego horyzonty (poznał tam Mieczysława Choynowskiego, którego później określał mianem swego mentora). Pracę asystenta łączył Lem z redagowaniem tekstów ukazujących się w miesięczniku „Życie Nauki”. Na swoje nieszczęście w jednym z artykułów skrytykował łysenkizm (pogląd kwestionujący istnienie genów), za co na całą redakcję spadł gniew władzy. Konwersatorium zostało zamknięte, a redakcja „Życia Nauki” przeniesiona do Warszawy. Lem został na lodzie.

Trudną sytuację młodego pasjonata nauki odmieniło spotkanie z Jerzym Pańskim, prezesem Spółdzielni Wydawniczej „Czytelnik”. Krótka rozmowa na temat braku polskiej fantastyki wśród propozycji czytelniczych przyniosła zdumiewające skutki. Stanisław Lem napisał powieść o tytule „Astronauci”, a ta - wydana w 1951 - okazała się wielokrotnie dodrukowywanym bestsellerem. Sukces powieści opisującej losy wyprawy na Wenus zachęcił Lema do dalszego pisania, co pozwoliło mu szybko stać się znaczącą postacią na polskim rynku literackim.

W 1954 r. Stanisław Lem poślubił Barbarę Leśniak, studentkę medycyny, a później lekarza radiologa. Wkrótce para zamieszkała na terenie podkrakowskiego osiedla. W tym czasie Lem niemal zupełnie poświęcił się działalności pisarskiej.

Następne dziesięciolecie było dla Lema okresem szczególnym. Powszechnie uważany był nie tylko za jednego z najlepszych polskich twórców, lecz także zaliczany do grona najwybitniejszych światowych autorów science - fiction. Pozwoliło mu to na chwilę oderwać się od dzieł fabularnych i poświęcić swym prawdziwym pasjom - filozofii i nauce.

Po wprowadzeniu stanu wojennego (1981) Lem wyjechał z Krakowa do Berlina Zachodniego. Uczynił to, ponieważ został zupełnie odcięty od świata - nie mógł wymieniać korespondencji z zagranicznymi twórcami, nie mógł nabywać obcojęzycznych książek. Nie udało mu się jednak sprowadzić rodziny, dlatego wkrótce powrócił do dawnej stolicy Polski. Dopiero w 1983 Lem opuścił pogrążony w chaosie kraj, wyruszywszy wraz z rodziną do Wiednia.

Życie w Austrii nie było dla Lemów - a szczególnie dla Stanisława - łatwe. Chociaż długo wzbraniał się on przed powrotem do Polski, ostatecznie przekroczył granicę w 1988. Cała rodzina wprowadziła się wtedy do ukończonego domu w Klinach Borkowskich.

Już w latach 70 zdrowie Stanisława Lema zaczęło się pogarszać. Pod koniec wieku sytuacja była naprawdę trudna, a dręczące go choroby (m. in. cukrzyca) w znacznej mierze utrudniały mu codzienne funkcjonowanie. Pisarz zmarł 27 marca 2006 r. w szpitalu klinicznym Collegium Medicum UJ, a urnę z jego prochami złożono na Cmentarzu Salwatorskim w Krakowie.

Charakterystyka twórczości

Twórczość Stanisława Lema ceniona była nie tylko w Polsce. Jego dzieła przełożono na ponad 40 języków, a ich łączny nakład wyniósł ponad 30 milionów egzemplarzy. Co ważne - na dorobek artystyczny Lema nie składają się jedynie powieści science - fiction. Znaleźć w nim można bowiem również powieści detektywistyczne, poezję, dramaty, scenariusze i liczne eseje (poświęcone zarówno nauce, jak i kulturze).

Pierwsze dzieła Lema (np. „Astronauci”, „Jacht >>Paradise<<” - napisany wspólnie z Romanem Hussarskim) powstały zgodnie z założeniami socrealizmu. Były to utwory proste, nieprzykuwające uwagi cenzury. Sam autor po latach odżegnywał się od nich i niepochlebnie wypowiadał się na ich temat. W dodatku jego późniejsze dzieła często zawierały zawoalowaną krytykę ustroju, która łączyła się w nich z punktowaniem jego braków.

Twórczość Lema to jednak coś znacznie bardziej złożonego i bogatego, by mówić o niej jedynie w kontekście sytuacji politycznej Polski (chociaż tę pisarz bardzo przeżywał). W jego dojrzałych utworach pojawia się refleksja nad światem, społeczeństwem, przyszłością i drogami rozwoju, jakie malują się przed ludzkością. Lem łączył realia fantastyki naukowej z głębokimi przemyśleniami o charakterze filozoficznym, które dotyczyły kwestii i problemów uniwersalnych. Świat swych powieści i pojawiających się w nich bohaterów kreował w charakterystyczny sobie sposób. Przestrzeń fabuły tworzył z wielką dbałością o szczegóły i z poszanowaniem praw fizyki (realizm). Bohaterami czynił zaś postacie skomplikowane, niejednoznaczne i często stojące przed niełatwymi wyborami natury moralnej. Późniejsze dzieła Stanisława Lema stopniowo odchodziły od charakteru fabularnego w stronę dyskursywności (refleksji, rozmyślań).

Najważniejszymi tematami, jakie podejmował Lem, były refleksja nad stanem naszej cywilizacji, kontakty z pozaziemskimi formami życia, wizje przyszłości ludzkości oraz przemyślenia nad nauką i jej charakterem.