Jan Potocki - biografia i charakterystyka twórczości

Jan Potocki należy do najciekawszych, a zarazem najbardziej znanych w świecie twórców epoki Oświecenia, pochodzących z Polski. Istnieją zarazem wątpliwości, czy można zaliczać go do twórców literatury polskiej, skoro Potocki tworzył niemal wyłącznie po francusku, zaś z posługiwaniem się językiem polskim, jak sam przyznawał, miał pewne problemy.

Potocki urodził się w Pikowie na Podolu w 1861 roku, w arystokratycznej rodzinie, spokrewnionej z najmożniejszymi rodami Rzeczypospolitej. Odebrał staranne wykształcenie zagraniczne, przez pewien czas był również porucznikiem wojska austriackiego oraz służył w szeregach Kawalerów Maltańskich na Morzu Śródziemnym. W ciągu życia uchodził raczej za kosmopolitę, niemniej w okresie dążeń do zreformowania Polski, pełnił funkcję posła na Sejm Wielki. Wówczas założył też drukarnie i w wydawanej po francusku gazecie rozpowszechniał w sferach międzynarodowych idee naprawy państwa polskiego.

Po rozbiorach Potocki prawdopodobnie przestał uważać się za Polaka – nie należało to do rzadkości i było zgodne z ówczesnymi pojęciami, równającymi przynależność narodową z byciem obywatelem danego państwa. A skoro państwo nie istniało, uważano, zaniknął także naród. Okazało się to nieprawdą, jednak przed udziałem w patriotycznych próbach odbudowy Polski powstrzymywało Potockiego arystokratyczne pochodzenie – potępiał powstania i rewolucje, kojarzące mu się z rewolucja francuską. W okresie wojen napoleońskich podjął natomiast współpracę z Adamem Jerzym Czartoryskim, pełniącym wówczas funkcję ministra spraw zagranicznych carskiej Rosji. W ramach owej współpracy Potocki brał udział w nieudanym poselstwie do Chin, a także przygotowywał memoriały, w których kreślił projekty ekspansji na wschód. Z tego powodu wielu badaczy (prof. Daniel Beauvois, prof. Andrzej Nowak) uznaje go za ideologa imperializmu rosyjskiego.

Jan Potocki wiele czasu poświęcił na podróże – zwiedził m.in. Turcję, Egipt, Hiszpanię i Maroko. Z tych wypraw pozostawił listy i dzienniki (wydane wspólnie jako „Podróże"), zainspirowały one również jego najsłynniejsze dzieło, „Rękopis znaleziony w Saragossie”. Potocki uważał się za polityka oraz historiozofa – nie odniósł sukcesu w żadnej z tych dziedzin. Starania z okresu Sejmu Wielkiego, jak i projekty przygotowywane dla cara przechodziły bez większego echa. Nie udało mu się także zyskać uznania jako badaczowi dziejów – z dzisiejszej perspektywy jego ambitne próby ujęcia w jednym systemie praw rządzących rozwojem cywilizacji uchodzić mogą jedynie za ciekawostkę. Za życia sławę zdobył Potocki tylko na gruncie towarzyskim – uchodził za oryginała i podejmował ciekawiące wyższe sfery przedsięwzięcia, takie jak lot balonem nad Warszawą. Korespondował również z wielkimi osobistościami swojej epoki, takimi jak Stanisław August Poniatowski, czy Joseph de Maistre.

Potocki starzał się w osamotnieniu, zmagając się z problemami finansowymi. W 1815 roku popełnił samobójstwo – według późniejszych legend miał strzelić do siebie srebrną kulą, uznając, iż zmienia się upiora.

Popularność zdobył dopiero po śmierci, w związku z publikacją „Rękopisu znalezionego w Saragossie”. Pracował nad powieścią przez ostatnie dwadzieścia lat życia i zdążył opublikować jej fragmenty. Całość ukazałaś się dopiero w polskim tłumaczeniu w 1847 roku – pełne wydanie dzieła po francusku miało miejsce dopiero ponad sto lat później. W 1965 roku Wojciech Jerzy Has zekranizował dzieło Potockiego, tworząc jeden z najważniejszych filmów w polskiej kinematografii.

„Rękopis...” to powieść szkatułkowa – z jednej historii wyrastają kolejne, później zaś przeplatają się z wcześniejszymi lub dają początek kolejnym historiom. W książce wykorzystane zostały elementy fantastyczne, pojawiają się demony oraz Żyd Wieczny Tułacz. Wbrew pozorom jednak, nie należy jej uznawać za utwór zapowiadający romantyzm – pod pozorami cudowności kryje się niezwykle racjonalny i precyzyjny obraz świata. „Rękopisem…” entuzjazmował się między innymi Aleksander Puszkin, a do dzisiaj ma on wielką rzeszę wielbicieli, również zagranicą – chociaż zapewne Potocki nie przewidziałby, że pisana dla rozrywki powieść stanie się główną częścią jego spuścizny.