Dzieło Jana Potockiego należy do najwybitniejszych powieści okresu Oświecenia – nie tylko polskiego, ale światowego. Potocki spisywał „Rękopis znaleziony w Saragossie” w ostatnim dwudziestoleciu swojego życia. Nie przypisywał specjalnego znaczenia owej książce, która wydawała się raczej rozrywką na tle ambitnych założeń przygotowywanych przezeń dzieł historiozoficznych (Potocki pragnął opracować dzieje rozwoju wszystkich znanych cywilizacji i uchwycić mechanizmy owego rozwoju). Owe naukowe dzieła nie wytrzymały próby czasu i dziś są rzadko znane nawet specjalistom – z kolei „Rękopis…” cieszy się popularnością na całym świecie. Owej sławy swojej powieści autor nie doczekał – ale już w XIX wieku do admiratorów powieści należały postacie tej miary co Aleksander Puszkin. Współcześnie książka jest często polecana przez popularnego pisarza fantasy i autora komiksów, Neila Gaimana.
Fabuła opowiada o Alfonsie van Worden, młodym szlachcicu, który udaje się do Hiszpanii, by objąć dowództwo nad oddziałem wojska. W ciągu 66 dni podróży, na jakie podzielona jest książka, Alfons trafia do nawiedzonej karczmy, spotyka tajemniczego pustelnika oraz Żyda Wiecznego Tułacza. Zostaje na krótko aresztowany przez inkwizycję, a później dołącza do taboru Cygańskiego. Wdaje się w romans z dwoma siostrami (Emilią i Zibeldą) i dowiaduje się o sekretach islamskiego rodu Gomezów, żyjącego w ukryciu w Hiszpanii. Samo streszczenie głównych wątków historii nie oddaje jej bogactwa – bowiem „Rękopis…” jest powieścią szkatułkową. Każda z postaci, jaką spotyka Alfons, dzieli się z nim historią swojego życia lub jakąś zasłyszaną opowieścią. Z jednych historii wynikają drugie, kolejne opowieści przenikają się zaś nawzajem, tworząc skomplikowaną mozaikę.
„Rękopis…” wydaje się dziełem zapowiadającym romantyzm. W końcu pojawiają się w nim upiory, niezwykłe wydarzenia i postacie (Żyd Wieczny Tułacz). Jednak wbrew tym pozorom powieść Potockiego jest z ducha całkowicie oświeceniowa. Wszystkie fantastyczne wydarzenia okazują się spiskiem, przygotowanym, by otumanić naiwnego Alfonsa. Kiedy owe intrygi się wydają, bohater przekonuje się, iż świat jest w gruncie rzeczy racjonalny, nawet jeśli człowiek nie zawsze potrafi zrozumieć zasady, jakie nim rządzą. Potocki nie zachwyca się tajemnicami dla samej radości obcowania z czymś niewyjaśnionym – pragnie raczej ich wyjaśnienia, chociaż umie uchwycić piękno związane z niezwykłością.
W ten sposób powieść Potockiego łączy zalety dwóch epok literackich – poznajemy historie, jakie spodobałyby się bez wątpienia romantykom, a zarazem obcujemy z wizją świata, jakiej hołdowali ludzie Oświecenia. Zapewne między innymi z tego wynika żywotność dzieła i jego popularność. Warto wreszcie zwrócić uwagę, iż istnieje ekranizacja powieści, nakręcona przez Wojciecha Hasa – uchodzi ona za jeden z najważniejszych filmów polskiej kinematografii.