Jan Chryzostom Pasek - biografia i charakterystyka twórczości

Biografia

Jan Chryzostom Pasek to jedna z najbardziej charakterystycznych i barwnych postaci w historii polskiej literatury. Przyszedł on na świat ok. 1636 r. w Węgrzynowicach. Wywodził się ze szlachty zagrodowej (jego ojciec legitymował się herbem Doliwa), a wykształcenie odebrał w kolegium jezuickim w Rawie Mazowieckiej.

W czasach młodości Paska Mazowsze było najbiedniejszym regionem Rzeczypospolitej. By wspomóc rodzinę i poprawić swój los, przyszły autor „Pamiętników” podążył drogą wyznaczoną przez rówieśników i zaciągnął się do armii. Na podstawie jego wspomnień można wyciągnąć wnioski, iż miał wówczas ok. 20 lat.

Jan Chryzostom Pasek służył w dywizji Stefana Czarnieckiego, a dokładniej w chorągwi pancernej. Uczestniczył on m. in. w czasie wojny ze Szwedami, udając się następnie do Danii, gdzie uczestniczył w kolejnych działaniach wojennych.

Po powrocie do Rzeczypospolitej Pasek nie zaznał spokoju przez długi czas. Już w 1659 r. musiał wyruszyć na wojnę z Moskwą. W dalszym ciągu walczył pod dowództwem Stefana Czarnieckiego, o którym wielokrotnie wypowiadał się w samych superlatywach. Wojna na froncie wschodnim nie trwała długo, ponieważ przerwała ją Wielka Konfederacja zawiązana w 1661. Pasek nie popierał działań tego typu i krytykował bratobójcze walki. Ostatecznie opowiedział się po stronie króla. Podobnie postąpił w czasie rokoszu Lubomirskiego.

Służba wojskowa Jana Chryzostoma Paska trwała najprawdopodobniej 11 lat (1655 – 1666). W tym czasie udało mu się zgromadzić godny majątek, co pomogło mu w ustatkowaniu dalszego życia. Powróciwszy na tereny Rzeczypospolitej, poślubił on zamożną wdowę i osiedlił się w okolicach Krakowa.

W czasie tzw. „ziemiańskiego życia” wielokrotnie dawała o sobie znać niespokojna natura Jana Chryzostoma Paska. Jego imię często pojawia się w aktach sądowych, co dowodzi jego porywczości. Oskarżano go o liczne zakłócenia spokoju, awantury oraz najazdy na dwory szlacheckie. Kilkukrotnie dotkliwie pobił swoich adwersarzy, a jednego z nich zabił. Wydano przeciw niemu kilka wyroków wygnania, skazano go także na infamię (1700). Jednak bolączką ówczesnego wymiaru sprawiedliwości była niska skuteczność egzekucji wyroków, przez co Pasek dopełnił żywota bez znacznych represji. Zmarł on w 1701 w Niedzieliskach i najpewniej został pochowany w Stopnicy.

Charakterystyka twórczości

Jan Chryzostom Pasek pozostawił po sobie tylko jedno dzieło literackie – „Pamiętniki”. Dzieli się ono na dwie główne części. Pierwsza z nich opisuje jego służbę w armii (1655 – 1666), z kolei druga żywot ziemiański (1667 – 1688). Przypuszcza się, że autor spisywał je w okresie 1690 – 1695, a więc w końcowym etapie swego życia.

„Pamiętniki” ukazały się dopiero w 1836r., kiedy decyzję o ich wydaniu podjął hrabia Edward Raczyński. Ich największą wartość stanowi niebywała różnorodność. Tworząc obraz swego burzliwego życia, Pasek posłużył się wieloma gatunkami i odmianami materiału literackiego. W „Pamiętnikach” znajdują się wiersz liryczny, panegiryki, mowy, fragmenty żołnierskich piosenek, listy, opisy batalistyczne oraz paszkwile. Koloryty z pewnością dodaje im niesamowicie bogaty język autora. Pisząc, używał on mowy potocznej i obrazowej, jaką wzbogacił licznymi dowcipami i rubasznymi zwrotami (obecne są także makaronzimy, czyli łączenie polszczyzny z łaciną). Dlatego też „Pamiętniki” uważane są za jeden z najdoskonalszych przykładów gawędy szlacheckiej w historii polskiej literatury.

Dzieło życia Jana Chryzostoma Paska wywarło olbrzymi wpływ na twórczość polskiego romantyzmu oraz dzieła późniejszych epok. Najważniejszym przykładem są tutaj „Pamiątki Soplicy” Henryka Rzewuskiego, lecz ich echa ujawniają się także w twórczości Mickiewicza, Słowackiego, Krasińskiego.