Geneza
Jan Chryzostom Pasek (1636 – 1701) przyszedł na świat w ubogiej rodzinie szlacheckiej z Mazowsza. Jako że był to jeden z najbiedniejszych regionów ówczesnej Polski, przyszły twórca pamiętników szybko podjął decyzję o wstąpieniu do armii, widząc w tym szansę na poprawę swego losu. Po zakończeniu służby żołnierskiej Pasek zaczął prowadzić ziemiańskie życie. Właśnie w tej fazie swej biografii, najpewniej między 1690 a 1696 r., spisał on koleje swego losu, posługując się w tym celu niezwykle popularną w XVII stuleciu konwencją pamiętnikarską.
Czas i miejsce akcji
Dzieło Paska obejmuje okres od 1655 do 1688 i podzielone jest na dwie główne części – opisującą życie żołnierskie (do 1666) oraz ziemiańskie (do 1688).
Opisywane wydarzenia rozgrywają w różnych miejscach. Bohater pamiętników w czasie zagranicznych wojaży udaje się m. in. do Szwecji, Danii oraz Rosji, zaś na terenie Rzeczpospolitej pojawia się m. in. w Warszawie, Wilnie oraz w swym majątku (w którym osiadł) – Olszance.
Interpretacja
Dzieło Jana Chryzostoma Paska ukazało się drukiem w 1836 r. – wydane przez hrabiego Edwarda Raczyńskiego. Ze względu na niezwykle interesującą stylistykę oraz ciekawy obraz świata bardzo szybko zyskało olbrzymią popularność, stając się nieocenionym źródłem informacji na temat minionej epoki. Bogactwo językowe utworu znajduje odzwierciedlenie w wyraźnym podziale na styl retoryczny oraz potoczny. Właśnie posługując się tym drugim, narrator wprowadza liczne anegdoty oraz humorystyczne wtrącenia, co znacznie ożywia dzieło. Z kolei ukazana wizja świata daleka jest od obiektywizmu, który zastąpiony zostaje indywidualnym spojrzeniem połączonym z fragmentami oceniającymi (np. postrzeganie ucisku chłopów jako czegoś naturalnego, gorąca pochwała Stefana Czarnieckiego itp.).
„Pamiętniki” Jana Chryzostoma Paska zawierają nie tylko wartościowe informacje historyczne powiązane z ówczesnym życiem politycznym, ale budują także bogaty i zróżnicowany obraz typowych dla epoki zwyczajów. Co ciekawe, obraz ten często odczytywany jest jako wyidealizowany, upiększony. Wpłynąć na to mógł fakt, iż autor spisywał swe przeżycia z odległej perspektywy czasowej.
Dla przyszłych badaczy stały się więc „Pamiętniki” źródłem wiadomości na temat siedemnastowiecznego sarmatyzmu. Warto pamiętać, że wówczas ta formacja kulturowa oceniana była pozytywnie, a łączono ją z honorem, odwagą i patriotyzmem. Dopiero w kolejnym wieku nastąpiło przewartościowanie, zgodnie z którym sarmatyzm nabrał pejoratywnego znaczenia (zacofanie, pieniactwo oraz zanik moralności). Wnikliwym analizom poddawany był także odbijający ówczesne tendencje i mody język dzieła. Z kolei w dobie romantyzmu dzieło Paska stało się inspiracją dla powstania nowego, rdzennie polskiego gatunku – gawędy szlacheckiej (niefabularnego utworu prozatorskiego dotykającego różnorodnej tematyki).
„Pamiętniki” tworzą także obraz postaci samego autora. Mimo prób „wygładzania” swego wizerunku, wyłania się on jako zapalczywy awanturnik, człowiek porywczy, rubaszny i niestroniący od pijatyk. Ten niezwykle wyraźny portret szybko rozszerzony został niemal na całą ówczesną szlachtę. Zatem Pasek, być może wbrew swojej woli, położył fundamenty pod sposób, w jaki postrzegana była i jest siedemnastowieczna oraz osiemnastowieczna szlachta.