Jan Matejko, Bitwa pod Grunwaldem – opis, interpretacja i symbolika obrazu

Obraz przedstawiający scenę bitwy na polach Grunwaldu pomiędzy wojskami Władysława Jagiełły a żołnierzami zakonu krzyżackiego, ukazuje epicentrum walki dwóch wrogich wojsk. Ze skłębionych ciał ludzkich wyłaniają się znane z historii postaci, wśród których najsilniej wyeksponowane są sylwetki mistrza krzyżackiego, Ulricha von Jungingena oraz wielkiego księcia litewskiego, Witolda Kiejstutowicza. Każdy z nich ukazany został w sposób symboliczny. Ubrany w purpurowy żupan Witold, ze wzniesionymi w górę ramionami, w których dzierży miecz oraz tarczę, swą pewną wyprostowaną sylwetką symbolizuje coraz bardziej oczywiste zwycięstwo Polaków i Litwinów w pojedynku. Jego dumnej sylwetce odpowiada rozpostarta, uniesiona wysoko w górę polska chorągiew za jego plecami.

Przeciwieństwem tego obrazka jest postać wielkiego mistrza krzyżackiego, którego ciało, wygięte w łuk na białym koniu, zdradza daleko większy dramatyzm, niż przedstawienie wielkiego księcia litewskiego. Ulrich von Jungingen atakowany jest przez dwóch przeciwników, których wygląd naznaczony jest silną symboliką - jeden z nich bowiem ma na sobie typowy katowski strój, a w ręku dzierży topór, kolejny zaś mierzy w wielkiego mistrza z Włóczni świętego Maurycego, otrzymanej przez Bolesława Chrobrego na zjeździe gnieźnieńskim. Scena przedstawia ostatnie chwile życia wielkiego mistrza, a dramatyzmu scenie dodaje silnie pofałdowany płaszcz von Jungingena, unoszący się nad jego głową. Tak samo też, jak w przypadku księcia Witolda, którego chwale towarzyszy uniesiona polska chorągiew, tak upadkowi wielkiego mistrza towarzyszy chyląca się ku ziemi chorągiew krzyżacka, przejmowana przez polskie wojska w samym centrum obrazu.

Spośród postaci znajdujących się z lewej strony obrazu na uwagę z pewnością zasługuje Jakub Skarbek z Góry, który wraz ze swym giermkiem zatrzymuje księcia szczecińskiego, Kazimierza V, pędzącego na odsiecz wielkiemu mistrzowi. Po prawej stronie z kłębowiska ciał wyłania się Zawisza Czarny, z kopią trzymaną oburącz, przygotowaną do ataku. Nad jego głową, na drugim planie obrazu widoczny jest polski obóz z postacią króla Władysława Jagiełły na koniu, dzierżącego chorągiew i przyglądającego się bitwie. Wśród historycznie ważnych postaci należy wymienić też wielkiego komtura krzyżackiego, Konrada von Liechtensteina, którego ciało w stanie agonii wije się pod nogami rycerzy walczących na pierwszym planie, w samym centrum obrazu. Z pyłu unoszącego się ponad walczącymi wyłania się sylwetka świętego Stanisława ze Szczepanowa, którego obecność wyraźnie wskazuje na boską ingerencję w losy bitwy. Ponieważ święty uznawany jest za patrona Polski, jego sylwetka w tle wyraźnie świadczy o słuszności podjęcia przez Polaków walki z krzyżakami oraz o ich pewnym zwycięstwie.

Pomimo pozornego chaosu panującego na obrazie, wszystkie jego elementy są silnie przemyślane, nacechowane ogromem ekspresji i symboliki. Sposób obrazowania jest silnie realistyczny i wyjątkowo drobiazgowy, jednak teatralne pozy bohaterów sceny, mocno pofałdowane tkaniny ubrań, gwałtowne gesty wywołują wrażenie patosu i tragizmu. Ponadto ukazanie bohaterów militarnej sceny w strojach cywilnych, wiąże się z potraktowaniem tematu w sposób symboliczny. Tak zresztą jest w istocie, gdyż sam Matejko nigdy nie ukrywał, że sztuka nie jest dla niego niczym więcej, jak „pewnego rodzaju orężem w ręku”, którego używał w celu podnoszenia na duszy rodaków, przedstawiając historyczne sceny chwały narodu polskiego, nasycone wyrazistą symboliką.