Na utrzymanym w akademickiej stylistyce obrazie „Konstytucja 3 maja” Jana Matejki rozpoznajemy twarze wielu historycznych postaci oświeceniowej Polski: króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, Tadeusza Kościuszki, Hugona Kołłątaja, Juliana Ursyna Niemcewicza, Stanisława Staszica i wielu innych. Wszyscy oni uczestniczą w korowodzie prowadzącym z Zamku Królewskiego w Warszawie do pobliskiej kolegiaty świętego Jana Chrzciciela, gdzie miało następnie miejsce zaprzysiężenie konstytucji, uchwalonej przez Sejm Czteroletni w dniu 3 maja 1791 roku.
W centrum otwartej, rozbudowanej i wypełnionej po brzegi ludzkimi sylwetkami kompozycji znajduje się silnie wyeksponowana postać marszałka Sejmu Wielkiego, Stanisława Małachowskiego, który swym jasnym, beżowym strojem przepasanym błękitną szarfą wyróżnia się z kolorowego tłumu. Jest on niesiony na rękach przez Aleksandra Linowskiego, posła ziemi krakowskiej oraz Ignacego Zakrzewskiego, posła ziemi poznańskiej. Marszałek trzyma w ręku arkusz papieru z wypisanymi na nim postanowieniami konstytucji, wzniesiony w geście triumfu wysoko ponad głowę. Obok marszałka na rękach niesiony jest także Kazimierz Nestor Sapieha, drugi marszałek Sejmu Wielkiego.
Z lewej strony, przy wejściu do kolegiaty, uformowała się inna grupa, której centralną postacią jest król Stanisław August Poniatowski w koronacyjnym czerwonym płaszczu, wstępujący na stopnie kościoła z wyciągniętymi przed siebie ramionami. Zmierza on w kierunku stojącej pod złocistym baldachimem Doroty Biron, księżnej kurlandzkiej oraz Elżbiety z Szydłowieckich Grabowskiej, schowanej za jej plecami.
Pomiędzy królem a sylwetką marszałka Małachowskiego widzimy przedstawicieli dwóch różnych politycznych obozów. Z jednej strony, tyłem do widza, stoi Franciszek Ksawery Branicki, który był zdecydowanym przeciwnikiem konstytucji i później współtwórcą konfederacji targowickiej. Jego pełna niechęci oraz arogancji postawa zdradza niezadowolenie z przebiegu historycznych wydarzeń. Naprzeciwko niego, en face, stoi natomiast jeden ze współautorów konstytucji 3 maja, Hugo Kołłątaj, a za którego plecami ustawia się szereg innych gorących zwolenników konstytucji, z Ignacym Potockim oraz Adamem Kazimierzem Czartoryskim na czele.
Pod stopami niesionych na ramionach marszałków leży inny przeciwnik konstytucji, Jan Suchorzewski, który będąc przekupionym przez Rosjan, próbuje w ramach protestu schwytać i zasztyletować własnego synka. Chłopiec wyrywa się z objęć ojca i wybiega na środek ukazanej sceny. Suchorzewski natomiast powstrzymany zostaje przez Stanisława Kublickiego, posła inflanckiego.
Nad głowami zgromadzonego tłumu unoszą się triumfalnie polskie chorągwie, widziane na tle miejskiej, klasycznej zabudowy. Z lewej strony widzimy fragment fasady kolegiaty św. Jana Chrzciciela, z tyłu zaś, spomiędzy budynków, wyłaniają się mury Zamku Królewskiego wraz z Wieżą Zygmuntowską.
Barwna scena przedstawiona przez Matejkę pokazuje chwilę radosną i jednocześnie tragiczną dla Rzeczypospolitej. Z jednej strony bowiem ma miejsce uchwalenie pierwszej w Europie nowoczesnej konstytucji, której zadaniem było podniesienie chylącego się ku upadkowi kraju. Niestety jednak, obecność na obrazie zdrajców, takich jak Branicki, znamionuje z drugiej strony przyszłą klęskę kraju. Jan Matejko stawia tutaj diagnozę przyczyn upadku Polski, jakimi były: brak solidarności, wewnętrzne podziały polityczne, zdrada oraz egoizm polskiej szlachty.