Jan Matejko, Rejtan, upadek Polski – opis, interpretacja i analiza obrazu

Dramatyczna scena ukazana przez Jana Matejkę na obrazie „Rejtan, upadek Polski”, rozgrywa się na Zamku Królewskim w Warszawie trzeciego dnia sejmu rozbiorowego, który ostatecznie doprowadził do I rozbioru Rzeczypospolitej. Gorliwy patriota, Tadeusz Rejtan, chcąc zapobiec katastrofie, zasłania wejście do sąsiedniej sali, z której, zza drzwi, wyłaniają się sylwetki rosyjskich żołnierzy. Rejtan leży na podłodze, rozdzierając poły koszuli i odsłaniając nagą pierś, którą jest skłonny nadstawić, jeśli będzie to konieczne, by Polskę przed rozbiorami uchronić.

Nad zdruzgotanym Rejtanem stoją trzy postaci znane z historii Polski jako zdrajcy narodowi. Ubrany na biało, w czarnym płaszczu i z błękitną szarfą na piersi, Szczęsny Potocki, z miną pozbawioną emocji wpatruje się w ziemię. Stojący obok niego, ubrany na czerwono Adam Łodzia Poniński, wyciągniętą ręką wskazuje Rejtanowi zebrane w sąsiedniej sali wojska rosyjskie, przybierając bardzo surowy wyraz twarzy. Na prawo od Ponińskiego schylony jest Franciszek Ksawery Branicki, który żywo gestykuluje, zasłaniając dłońmi twarz. Te trzy postacie stanowią symbol największej klęski Rzeczpospolitej, jaką był kosmopolityzm polskich szlachciców, którzy dla prywaty potrafili bez drgnienia powieki zdradzić ojczyznę, widząc w tym swój zysk.

Nie oni jedni byli jednak przyczyną upadku kraju. Do demoralizacji polskiej szlachty przyczyniła się polska kultura sarmacka, której przedstawicieli, Franciszka Salezego Potockiego oraz Karola Radziwiłła „Panie Kochanku”, widzimy na lewo, za przewróconym krzesłem. Szczególnie wymowna jest tu postać Potockiego, który idąc na oślep w przeciwnym kierunku do rozgrywających się zdarzeń, ze starczą siwizną na głowie, jest symbolem kresu sarmatyzmu polskiego.

Niepokojąca jest bezradna sylwetka króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, który stoi za Potockim, trzymając w ręku zegarek. Jego blada twarz i mętne spojrzenie znamionują, iż losy ojczyzny wcale nie są mu obojętne. Jednakże postawa rezygnacji pokazuje, jak bardzo słabym i bezsilnym władcą był Poniatowski, którego władza miała charakter zupełnie fasadowy. O wszelkich istotnych kwestiach związanych z Polską decydowała w owym czasie caryca Katarzyna II, której portret widzimy na ścianie w centrum obrazu, oraz zaprzyjaźnieni z nią polscy magnaci.

Tragizm sceny przedstawionej przez Matejkę spotęgowany jest poprzez nieład panujący w sali zamkowej, gdzie oberwane story zwisają z karnisza, a po podłodze rozrzucone są bezładnie różnego rodzaju przedmioty, przewrócone jest także krzesło. Z jednej strony mamy do czynienia z chaosem, z drugiej strony z logicznym wywodem na temat upadku Rzeczypospolitej, gdzie bezradny król stoi pomiędzy starymi sarmatami i najbardziej prorosyjskimi zdrajcami Polski i gdzie tylko nieliczne postaci prawdziwych patriotów stanowią nadzieję na odwrócenie losów pogrążonego kraju.