Katastrofizm – definicja, charakterystyka, przedstawiciele, znaczenie

Katastrofizm należy do bardzo charakterystycznych prądów kulturalnych XX wieku, a jego rozkwit przypada na dwudziestolecie międzywojenne. Jednak korzenie nurtu tkwią głębiej w przeszłości.

Wiek XIX uznawany jest za okres olbrzymiego postępu ludzkości. Postęp dokonywał się wówczas na prawie wszystkich polach nauki i techniki. Badacze zgłębiali tajemnice przyrody, a inżynierowie wykorzystywali ich obserwacje, by uczynić świat przyjemniejszym miejscem do życia. Medycyna pozwalała wydłużyć życie ludzi, zaś linie kolejowe i telegraficzne spięły właściwie cały świat.

Jedna ów postęp nie był pozbawiony mrocznych stron. W rozrastających się miastach robotnicy żyli w fatalnych warunkach higienicznych. Narastały niepokoje społeczne oraz rywalizacja miedzy państwami, która wydawała się sugerować bliski koniec pokoju europejskiego.

W tamtym czasie tworzył między innymi Fryderyk Nietzsche, filozof w którego twórczości wątki katastroficzne i irracjonalne były bardzo wyraźne. Autor „Tako rzecze Zaratustra” przewidywał koniec świata ułożonych mieszczan, sławił walkę i wojnę. Niemiecki myśliciel doskonale wyrażał niepokoje wielu ludzi okresu końca wieku XIX (fin de siècle).

Ich troski uzyskały potwierdzenie w czasie I wojny światowej. Miliony młodych mężczyzn poległy na frontach, rozpadły się znane dotąd imperia (Austro-Węgry i Cesarstwo Rosyjskie). Po rewolucji październikowej do władzy w Rosji doszli bolszewicy, a przez wiele krajów przetoczyły się okrutne, choć w większości krótkotrwałe wojny domowe.

Wkrótce potem, w 1922 roku, do władzy we Włoszech doszli faszyści pod wodzą Benito Mussoliniego. W 1929 roku wybuchnął Wielki Kryzys gospodarczy i miliony ludzi straciły pracę. Jedną z konsekwencji owego załamania ekonomicznego stało się dojście do władzy narodowych socjalistów w Niemczech. W roku 1933 Adolf Hitler został kanclerzem i zaczął szykować swoją ojczyznę do przyszłej wojny.

Trudno się dziwić, że obserwatorzy tych wszystkich wydarzeń nie mogli się powstrzymać przed pesymizmem. Stare wartości, które sprawdzały się przez tyle lat, wydawały się odchodzić do lamusa – ich miejsce zajmowały okrutne ideały komunizmu i faszyzmu. Pojawiało się pytanie, czy jakakolwiek kultura może przetrwać w świecie opanowanym przez te ideologie, świecie rządzonym przez masy pozbawionych indywidualizmu żołnierzy. Nowoczesna wojna kojarzyła się obserwatorom z maskami przeciwgazowymi – osoby noszące takie maski przypominają bardziej owady, niż ludzi, w czym trudno nie dostrzec symbolu wojny totalnej.

Niepokoje tego okresu są charakterystyczne dla twórców o różnych poglądach. Nastroje katastroficzne odnaleźć można w twórczości konserwatywnych myślicieli, takich jak Niemiec Oswald Spengler (autor „Zmierzchu zachodu”), czy Polak Marian Zdziechowski (autor „W obliczu końca” oraz „Widma przyszłości”). Ale odwoływali się do nich również młodzi lewicowi poeci z wileńskiej grupy Żagary (jej członkiem był Czesław Miłosz), czy komunista Walter Benjamin.

Katastrofizm stał się też ważnym elementem twórczości autorów z tzw. „pokolenia Kolumbów” (Tadeusz Gajcy, Krzysztof Kamil Baczyński) – czemu trudno się dziwić, skoro na własne oczy mogli obserwować II wojnę światową – apokalipsę, którą przeczuwali ich poprzednicy.