Kobieta w romantyzmie i pozytywizmie

W zdominowanym przez mężczyzn świecie dawnych wieków kobiety bardzo rzadko traktowano poważnie. Mogły być uważane za damy serca i obiekty westchnień, ale artyści rzadko przywiązywali wagę do ich uczuć, psychologii i marzeń. Zaczęło się to zmieniać w XIX stuleciu.

Jeszcze w rozpoczynającej tej wiek epoce romantyzmu dostrzec można wyraźnie wpływy podejścia dawnych wieków. Kobieta mogła być wietrzną istotą (Mickiewicz) lub typem famme fatale, zwodzącej bohatera i przyprawiającej mu cierpienia. Tego rodzaju postacią jest na przykład nimfa, będąca bohaterką ballady Adama Mickiewicza „Świtezianka”. Romansuje z młodym myśliwym, a później karze go za jego zdradę – nie dowiadujemy się natomiast, jak ona sama przeżywała ową zdradę. Przypomina raczej narzędzie, które sprawiedliwość za występek, niż żywą i czującą istotę. Zaklęty w drzewo młodzieniec „cierpi”, natomiast o kobiecie wiemy tylko tyle, iż „ po srebrnym pląsa jeziorze”. Kobieta romantyzmu, nawet jeśli jest to kobieta-bohater, niczym Emilia Plater z wiersza Mickiewicza („Śmierć Pułkownika”) pozostaje wyłącznie reprezentantem pewnych cech.

Zmienia się to wszakże w epoce pozytywizmu. Literatura tego okresu oferuje całą galerię interesujących postaci kobiecy. Wskazać można na przykład Joannę Podborską, ukochaną doktora Tomasza Judyma z „Ludzi bezdomnych” Stefana Żeromskiego. Jest to osoba ciepła, spragniona miłości, ale również twarda i zdecydowana. Sama zapewnia sobie byt, utrzymując się z pracy guwernantki, nie wacha się również zaproponować Judymowi wspólnego prowadzenia szpitala dla ubogich. Widzimy więc, że Joanna jest idealistką, posiadającą własne poglądy na świat i sprawy społeczne – coś, co trudno byłoby dostrzec u postaci kobiecych w okresie romantyzmu.

Stefan Żeromski ukazał w swej twórczości przynajmniej jeszcze jedną „kobietę z charakterem”. Pozornie cicha i spolegliwa, Salomea Brynicka, bohatera „Wiernej Rzeki”, okazuje się postacią bardziej dojrzałą i stanowczą, niż jej ukochany Józef Odrowąż. Ta uboga szlachcianka nie wacha się przyjąć pod swój dach rannego powstańca, chociaż zdaje sobie sprawę, że naraża samą siebie i swoją rodzinę na wielkie niebezpieczeństwo. Salomea musi znosić rewizję władz rosyjskich i narażać się na upokorzenia, byle tylko młody Odrowąż nie został odkryty.

Między Salomeą a Józefem rodzi się romans. Brynicka zachodzi w ciążę, jedna kiedy matka młodzieńca sprzeciwia się ich dalszemu związkowi, nie wyciąga ona tego argumentu (Odrowąż nie wie o tym, że kobieta spodziewa się dziecka). Tego typu „chwyt” byłby poniżej jej godności. Salomea ma jej znacznie więcej niż Józef, który wykorzystuje bezrefleksyjnie młodą szlachciankę, a później odjeżdża, nie zastanawiając się nad cierpieniami, jakie spowodował.

W okresie romantyzmu kobiety były postrzegane jako istoty bierne lub reprezentantki pewnych cech. Zmienił się to w czasach pozytywizmu – kobiety pojawiające się w literaturze tej epoki są już postaciami „z krwi i kości”, mają własne osobowości i nierzadko są dużo silniejsze niż mężczyźni.