Mesjanizm a winkelriedyzm – porównanie koncepcji narodowo-wyzwoleńczych

Mesjanizm był jednym z najbardziej wyrazistych prądów ideowych w dziejach polskiej myśli. Polacy szukali nadziei na odrodzenie podzielonego przez zaborców państwa w specyficznych koncepcjach religijno-politycznych. Oprócz „proroków” w rodzaju Andrzeja Towiańskiego, głos w debatach na temat przyszłości ojczyzny zabierali poeci, w tym również ci najwybitniejsi – Adam Mickiewicz i Juliusz Słowacki. Obaj zaoferowali wizje przyszłych losów Polski i związane z nimi propozycje, które uznać można za mesjanistyczne. Wizje owe różniły się między sobą – Mickiewicz propagował obraz „Chrystusa narodów”, zaś polemizujący z nim Słowacki „Winkelrieda narodów”.

Autor „Pana Tadeusza” zarysował swoje idee w III części „Dziadów”. Pojawia się tam porównanie Polski do Jezusa, porównanie dość bluźniercze z punktu widzenia chrześcijaństwa. W końcu Chrystus był niewinną ofiarą, oświadczył także królestwo moje nie jest z tego świata (J 18, 36). Niewinność nie jest cechą, jaką można przypisywać jakiemukolwiek państwu – państwo jest też z samej swej istotny bytem z „tego świata”.

Przyjrzyjmy się odnośnemu fragmentowi „Dziadów”:

Zbójcę — biegą — porwali — mój Naród związany
Cała Europa wlecze, nad nim się urąga —

«Na trybunał!» — Tam zgraja niewinnego wciąga.
Na trybunale gęby, bez serc, bez rąk; sędzie —
To jego sędzie!
Krzyczą: «Gal, Gal sądzić będzie»
Gal w nim winy nie znalazł i — umywa ręce,

A króle krzyczą: «Potęp i wydaj go męce;
Krew jego spadnie na nas i na syny nasze;
Krzyżuj syna Maryi, wypuść Barabasze:
Ukrzyżuj, — on cesarza koronę znieważa,
Ukrzyżuj, — bo powiemy, żeś ty wróg cesarza».

Gal wydał — już porwali — już niewinne skronie
Zakrwawione, w szyderskiej, cierniowej koronie,
Podnieśli przed świat cały; — i ludy się zbiegły —
Gal krzyczy: «Oto naród wolny, niepodległy!»
Ach, Panie, już widzę krzyż — ach, jak długo, długo

Musi go nosić — Panie, zlituj się nad sługą.
Daj mu siły, bo w drodze upadnie i skona —
Krzyż ma długie, na całą Europę ramiona,
Z trzech wyschłych ludów, jak z trzech twardych drzew ukuty. —
Już wleką; już mój Naród na tronie pokuty —

Rzekł: «Pragnę» — Rakus octem, Borus żółcią poi,
A matka Wolność u nóg zapłakana stoi.
Patrz — oto żołdak Moskal z kopiją przyskoczył
I krew niewinną mego narodu wytoczył.
Cóżeś zrobił, najgłupszy, najsroższy z siepaczy!

On jeden poprawi się, i Bóg mu przebaczy.
Mój kochanek już głowę konającą spuścił,
Wołając: «Panie, Panie, za coś mię opuścił!»
On skonał!

Jednak męczeństwo Polski nie pójdzie na marne, tak jak nie poszła ofiara Jezusa. Polska zmartwychwstanie, przynosząc zarazem odkupienie dla narodów cierpiących pod jarzmem tyranów (Rosja pod berłem carów).

Dla Słowackiego punktem odniesienia staje się nie Chrystus, a Arnold Winkelried. Był to uczestnik wojen o niepodległość Szwajcarii – w czasie jednej z bitew miał przyjąć na swoją pierś uderzenie wrogów. Jego ofiara umożliwiła Szwajcarom triumf nad Austriakami. Kordian woła więc na Mont Blanc:

Winkelried dzidy wrogów zebrał i w pierś włożył,
Ludy! Winkelried ożył!
Polska Winkelriedem narodów!
Poświęci się, choć padnie jak dawniej! jak nieraz!
Nieście mię, chmury! nieście, wiatry! nieście, ptacy!

W obu tych wizjach Polska nie ginie z powodu swoich błędów lub na skutek knowań sąsiadów, jakich wiele miało miejsce w historii politycznej świata. Rozbiory Polski stają się wydarzeniem bez mała metafizycznym – dzięki nim skończy się na świecie lub przynajmniej w Europie despotyzm.

Jednak odwoływanie się do tak różnych postaci sprawia, że zalecane działania są inne. W przypadku hasła „Polska Chrystusem narodów” nie ma potrzeby jakichś szczególnych działań ze strony Polaków – ponieważ wykonali oni już swoje zadanie, poświęcając się dla dobra innych ludów. Z kolei winkelriedyzm kładzie nacisk na postawę aktywną – tak jak Szwajcarski bohater musimy aktywnie przeciwstawiać się wrogom. Kordian wciela tę myśl w życie, biorąc udział w spisku koronacyjnym.

Mickiewicz i Słowacki przedstawili koncepcje mesjanistyczne różniące się między sobą. Słowacki zalecał czynne angażowanie się w wyzwolenie narodu, zaś koncepcje autora „Dziadów” zdradzają bardziej bierne nastawienie w tej sprawie. Poeci nie byli jednak niewolnikami własnych poglądów – widać to wyraźnie w życiorysie Mickiewicza, który mimo głoszenia hasła „Polska Chrystusem narodów”, próbował odegrać aktywną rolę w walkach z Imperium Rosyjskim. Wizje wieszczów przez cały XIX wiek i początek wieku XX inspirowały działaczy niepodległościowych –w tym „ojca” odrodzonej Polski, Józefa Piłsudskiego.