Metamorfoza bohatera i jej sens w literaturze - omów na przykładach wybranych utworów

Przemiany bohaterów literackich dokonują się na kilku płaszczyznach – może to być przemiana wewnętrzna lub zewnętrzna; przemiana może być konsekwencją doświadczeń, jakich doświadcza bohater, jego własną decyzją albo też może zostać narzucona przez siły zewnętrzne. W literaturze wszystko jest możliwe, więc poza przemianami psychologicznymi, także metamorfozy o charakterze magicznym i fantastycznym zostają uprawomocnione.

Największym klasycznym dziełem podejmującym tematykę przemiany bohaterów są „Metamorfozy” Owidiusza. Przemiany dokonujące się na bohaterach utworu mają charakter holistyczny, a ich sprawcami są najczęściej mściwi bogowie. Zemsta spotyka między innymi doskonałą tkaczkę, Arachne, która staje w szranki z samą Ateną. Za swoją zuchwałość zostaje przez boginię zamieniona w pająka. Inna bogini, Afrodyta, mści się natomiast na Narcyzie, który wzgardził miłością jej nimfy, Echo. Za karę młodzieniec zakochuje się w samym sobie i z niespełnienia umiera, a na jego grobie wyrasta kwiat, który nazwany zostaje narcyzem. Sama zaś nimfa przemienia się w zjawisko nazwane od jej imienia echem. Dla czytelników, zwłaszcza współczesnych Owidiuszowi, metamorfozy te stanowią mityczne wyjaśnienie zjawisk w otaczającym nas świecie.

Zupełnie inny charakter mają metamorfozy bohaterów literatury XIX oraz przełomu XIX/XX wieku: Jacka Soplicy w „Panu Tadeuszu”, Andrzeja Kmicica w „Potopie” oraz Raskolnikowa w „Zbrodni i karze”. Przemiana pierwszych dwóch bohaterów jest niemal identyczna (co zresztą może wynikać z inspiracji Sienkiewicza dziełem Mickiewicza) - w obu utworach mamy do czynienia z zabijakami, którzy dzięki swej działalności patriotycznej, w przebraniu i pod zmienionym nazwiskiem (ksiądz Robak i Babinicz), dostępują odkupienia młodzieńczych win. W przypadku Raskolnikowa metamorfoza bohatera dokonuje się już podczas katorgi (choć pewnie jej zalążki dostrzec można dużo wcześniej), gdzie przyjdzie mu odkupić swoją winę za popełnione morderstwo. W przemianie wewnętrznej pomaga mu ukochana Sonia oraz Biblia. Wszystkie wymienione postaci łączy jedno - ich metamorfoza ma charakter duchowy. Każdy z bohaterów na różny sposób błądził, jednak wszyscy oni w końcu uznają swoją winę i podejmują pokutę, która odmieni ich dotychczasowe życie i stosunek do świata.

Najciekawszym rodzajem metamorfozy jest ta zaproponowana w opowiadaniu Julio Cortázara, „Aksolotl”. Bohater utworu ma w zwyczaju odwiedzać miejskie zoo, w którym szczególnie upodobał sobie akwaria z nietypowymi płazami, aksolotlami. Mężczyzna przygląda się małym, różowym stworzeniom bardzo wnikliwie, dostrzegając w ich anatomii cechy ludzkie. Zwłaszcza drobne, różowe paluszki wydają mu się bardzo podobne do jego własnych. Podczas jednej z tego typu wizyt bohater zastanawia się nad wewnętrznym życiem aksolotli i gdy odchodzi, jego świadomość nie podąża już za ciałem człowieka, lecz pozostaje we wnętrzu różowego zwierzątka, które przygląda się odchodzącemu człowiekowi z uwagą. Taka metamorfoza nie ma znaczenia ani magicznego, ani też duchowego. To, co spotyka bohatera opowiadania znajduje się na pograniczu psychologii i fantastyki - obie bowiem interpretacje są dopuszczalne.

Jak dowodzą przywołane dzieła, metamorfoza bohatera może mieć w literaturze bardzo różne oblicza i znaczenia – począwszy od mitycznych transformacji stanowiących próbę wyjaśnienia otaczających człowieka zjawisk przyrody, poprzez głębokie, psychologiczne przemiany, pobudzające do rozważania nad zmiennością ludzkiej natury i możliwością moralnej poprawy, aż po zupełnie fantastyczne wcielenie w inną istotę za sprawą maniakalnej obsesji na jej punkcie.