Motyw faustyczny w literaturze i sztuce | wypracowanie

Motyw faustyczny wywodzi się z dramatu Johanna Wolfganga von Goethego. Wiąże się on z postacią poszukującą odpowiedzi na dręczące ludzkość pytania i problemy, dążącą do prawdy. Pragnienie wiedzy jest tak silne, że dla zaspokojenia żądzy rozwikłania odwiecznych tajemnic bohater faustyczny gotów jest zawrzeć pakt ze złem, ponosząc najwyższe ryzyko w imię przezwyciężenia niedoskonałości ludzkiego poznania.

Źródłem motywu faustycznego jest, co zostało wspomniane, dramat Johanna Goethego. Tytułowy bohater – Heinrich Faust – odczuwa niezwykle silne rozczarowanie. Niemal całe życie spędził, studiując i zdobywając wiedzę o świecie, lecz czuje, iż dostępna jest mu jedynie jej drobna część. Przystaje więc na propozycję Mefistofelesa, który, w zamian za duszę uczonego, oferuje mu pomoc w poznaniu istoty świata, największych jego tajemnic i sekretów. Kiedy zaś tytułowy bohater zazna w końcu szczęścia i wypowie słowa: trwaj chwilo, jesteś piękna, szatan zabierze jego duszę.

Ostatecznie Faust zdobywa upragnioną wiedzę. Jednak Mefistofeles stara się kierować w nim taki sposób, by zaspokajał wyłącznie swoje potrzeby (wszak czekał on na umówione słowa). Przygnębiony utratą miłości bohater koncentruje się na działaniu dla innych ludzi, pragnąc stworzyć idealne państwo, które byłoby miejscem przystosowanym do potrzeb jego bliźnich. Chwila uniesienia, jaką przeżywa, widząc sens podjętych działań, sprawia, że ostatecznie wypowiada frazę: trwaj chwilo, jesteś piękna.

Faust jest jednym z najbardziej złożonych i niejednoznacznych bohaterów w historii literatury. Dzieło Goethego podejmuje uniwersalne tematy, poszukując odpowiedzi na pytania o sens życia, istotę cierpienia, miłości, dobra oraz zła. W tym świetle tytułowa postać jawi się jako pełen wad i zalet człowiek, ale także jednostka ponadprzeciętna, dążąca do odnalezienia odpowiedzi na najtrudniejsze pytania.

Fragment dramatu Goethego stał się mottem poprzedzającym powieść Michaiła Bułhakowa pt. „Mistrz i Małgorzata” (Więc kimże w końcu jesteś? / – Jam częścią tej siły, która wiecznie zła pragnąc, wiecznie czyni dobro). W dziele rosyjskiego pisarza pojawia się Woland. Imię to nie jest przypadkowe, gdyż używane było w języku germańskim, oznaczając właśnie szatana.

Tytułowa bohaterka dzieła zawarła pakt z Wolandem i zgodziła się zostać gospodynią szatańskiego balu, ponieważ pragnęła odzyskać ukochanego Mistrza. Kiedy zły duch i jego świta przybywają do Moskwy, szybko obnażają absurdy życia w komunistycznym mieście. Chociaż zdają się oni dążyć do zła (jak mówi motto), kara i potępienie spotyka ludzi niegodnych, wykorzystujących swe pozycje do czynienia krzywdy innym. Tym sposobem Woland, uświadamiając mieszkańcom ziemi ich winy, przyczynia się do pozytywnych zmian. Tradycyjny podział na dobro i zło zostaje więc zachwiany, a dzieło zdaje się podkreślać fakt, iż zło tkwi w ludziach i tylko od nich zależy, czy otrzyma szansę na przebudzenie.

Motyw faustyczny odnaleźć można także w utworze Wisławy Szymborskiej – „Prospekt”. Tytuł odnosi się do broszury informacyjnej, ponieważ tekst wierszu stanowi swego rodzaju ulotkę liryczną. Adresatem zawartego w niej komunikatu jest odbiorca, który ma zostać zachęcony do sięgnięcia po tabletkę uspokajającą. Roztoczona zostaje wspaniała wizja świata pozbawionego zmartwień i smutku. Zaś ostatnie wersy wprowadzają nawiązanie do postaci Fausta (Wolanda itp.): Sprzedaj mi swoją duszę / Inny się kupiec nie trafi / Innego diabła już nie ma.

Zły duch zostaje więc w utworze Szymborskiej sprowadzony do niewielkiej pastylki, której zażycie jest równoznaczne podpisaniu cyrografu. Jednak laureatka Nagrody Nobla odnosi się do faustowskiej tradycji w sposób ironiczny. Ukazuje człowieka XX wieku jako zblazowanego i niechętnego. Chęć poszukiwania, jaka charakteryzuje Fausta, zastępuje on biernością i niewrażliwością. Nie pragnie zła ani dobra – pragnie w spokoju usnąć się poza obszar tych doznań.

Motyw faustyczny pojawia się także w malarstwie. Warty przywołania zdaje się litografia „Mefisto nad miastem”, którą stworzył Eugene Delacroix. Obecny na niej demon budzi przerażeniem ostrością kształtów (zagięte pazury) i dynamiczną sylwetką przyjętą w czasie lotu. W tle, poniżej Mefistofelesa, majaczą kształty budynków, za którymi skrywa się księżyc. Miasto wydaje się maleńkie, niewiele znaczące w konfrontacji z demonem. Jednakże kontrast demona i miasta przejawia się jeszcze w oświetleniu. Tytułowa postać jest wyeksponowana, natomiast krajobraz pogrążony jest w mroku. Być może zabieg ten służy przedstawieniu władzy, jaką Mefistofeles roztacza nad ziemską domeną lub, w kontekście dzieła Goethego oraz „Mistrza i Małgorzaty, ukazuje ludzki świat jako miejsce, z którego wywodzi się zło.

Chociaż motyw obecności złych duchów w ludzkim życiu znany jest od stuleci (przykładem może być Księga Hioba i zakład Boga z Szatanem), to „Faust” Goethego rzucił na ten wątek nowe światło. Przestał on być rozumiany w sposób jednoznaczny, ukazując wielowarstwowość i złożoność problemów dotykających człowieka. W odniesieniu do odwiecznie kojarzonego z demonami zła wątek ten zdaje się proponować zupełnie inną wersję, podkreślając, że rodzi się ono głównie z ludzkich wyborów.

Motyw faustyczny stanowi także wyraz niedoskonałości dostępnych nam narzędzi poznania. Świat jawi się jako miejsce pełne tajemnic i zagadek, jakich rozwiązanie za pomocą rozumu zdaje się zupełnie niemożliwe.