Charakterystyka
Neoromantyzm to pojęcie stosowane do określenia tendencji i prądów nawiązujących do epoki romantyzmu, jakie obecne były w literaturze polskiej od lat 80 XIX stulecia. Odwoływał się on nie tylko do charakterystycznych dla rodzimej epoki wartości patriotycznych, ale także manifestujących się w ogólnoeuropejskiej sztuce nurtów głoszących indywidualizm, pesymizm, idealizm, irracjonalizm (transcendentność), subiektywizm.
Kierunek ten z jednej strony głosił wyższość artysty (jednostki wybitnej) nad ogółem społeczeństwa (zwanych filistrami, czyli ludźmi pozbawionymi ambicji) i wprowadzał swoisty kult sztuki, a z drugiej prezentował idee narodowe w sposób charakterystyczny dla romantyzmu, traktując je jako uniwersalne i godne poważania. Wyraźnie zaznacza się więc opozycja między poprzedzającym tę epokę pozytywizmem a następującym po nim prądem umysłowym, co uwidacznia się w gwałtownym odejściu od naukowego sposobu postrzegania świata.
Cechy
Epoka określana często neoromantyzmem to czas ponownego odkrycia poezji okresu o cezurze 1822 – 1863. Największą popularnością cieszyli się: Słowacki – patron duchowy indywidualizmu i mistycyzmu (szczególne uznanie zyskały jego dzieła mistyczne – „Król Duch”, „Sen srebrny Salomei”, „Genezis z Ducha” itp.), Mickiewicz (kojarzony przede wszystkim z ideami narodowowyzwoleńczymi), Norwid.
Idee charakterystyczne dla romantyzmu zostały owocnie przeszczepione na nowy grunt. Głoszono pełną swobodę artystyczną, powróciła fascynacja ludowością, na fundamencie ówczesnej filozofii ponownie zakwitł intuicjonizm (Bergson) oraz wykiełkował dekadentyzm (Schopenhauer; sam dekadentyzm to pojęcie nowe, lecz widoczne są jego związki z romantycznym pesymizmem). Artyście na nowo przypisano cechy szczególne, jeszcze raz zwrócono się w stronę irracjonalizmu, eksplorując przestrzenie niezbadane, zagadkowe. Nie zapomniano także o ojczyźnie, poszukując nowych, bardziej wyrazistych niż pozytywistyczne sposobów wyrażania tej idei.
Pierwszy, bardziej uniwersalny nurt myślowy obecny w neoromantyzmie posługiwał się przede wszystkim poezją, prozą poetycką, powieścią i dramatem. Z kolei drugi – patriotyczny manifestował się głównie w dramatach historycznych.
Przedstawiciele
Najwybitniejszym przedstawicielem neoromantyzmu był Stanisław Wyspiański. Jego dramaty – „Wesele”, „Wyzwolenie”, „Noc listopadowa”, „Warszawianka” – wyraźnie nawiązywały do romantyzmu, podejmując tematykę patriotyczną, wprowadzając motywy transcendentne i stanowiąc swoiste rozliczenie z historyczną lekcją miłości ojczyzny. Wśród przedstawicieli nurtu określanego jako bardziej uniwersalny, mniej hermetyczny wymienić można Przybyszewskiego, który obficie nawiązywał do Słowackiego.
Sam termin „neoromantyzm” zawdzięczany jest Wilhelmowi Feldmanowi i Edwardowi Porębowiczowi. Chociaż postulowano jego stosowanie do określania całej epoki datowanej na okres 1880 – 1918, wielu badaczy i krytyków odrzuciło ten pomysł, uważając, iż będzie to określenie zbyt jednoznaczne, wskazujące na wyłącznie romantyczne korzenie Młodej Polski.