Nowomowa – definicja, charakterystyka zjawiska, przykłady

Termin „nowomowa” (ang. newspeak) został ukuty przez brytyjskiego pisarza George’a Orwella, w jego antyutopii „Rok 1984”. Orwell przedstawia w nim totalitarne państwo (wzorowane na Związku Radzieckim), które chce kontrolować wszystkie przejawy życia obywateli. Kontrola owa obejmuje nie tylko sferę czynów, ale również myśli. Orwell słusznie odczytał cechę nowoczesnych totalitaryzmów. O ile dawne reżimy żądały po prostu, żeby im się nie sprzeciwiać, to państwa totalitarne (III Rzesza, Związek Radziecki, później także komunistyczne Chiny) wymagały nie tylko posłuszeństwa, ale i entuzjastycznego poparcia ich działań. Nie wystarczyło nie występować przeciw Stalinowi – trzeba było Stalina chwalić.

W takiej sytuacji państwo pragnęło nadzorować myśli obywateli. Fikcyjny kraj z powieści Orwella idzie krok dalej – podjęta zostaje w nim próba stworzenia takiego języka, który uniemożliwiłby pomyślenie antypaństwowej myśli (w końcu jeśli nie ma słów na wyrażenie pewnych emocji, to nie można ich wypowiedzieć i przekazać innym, zachęcając do buntu). Ten właśnie język to „nowomowa”.

Badacze państw totalitarnych uznali, że termin Orwella znakomicie nadaje się do określania oficjalnych wypowiedzi w krajach komunistycznych. Wprawdzie nie szły one tak daleko, jak Orwellowski Wielki Brat, ale i tak znacząco zmieniały sens słów. To, co wcześniej uznawano za określenie neutralne, w komunizmie mogło nabrać sensu negatywnego. Np. określenie „burżuazja”, wskazujące po prostu na pewną klasę społeczną, stało się czymś stygmatyzującym, podobnie jak „kułak” (bogaty chłop). Również słowo „faszysta” nie określało zwolenników Hitlera lub Mussoliniego, ale wszystkich tych, których władze uznawały za swoich wrogów (w tym żołnierzy AK, walczących z Hitlerem).

Artykuły gazetowe, szczególnie w okresie stalinizmu, musiały być przesycone tą frazeologią. Nawet w pozornie niezwiązanych z polityką tekstach odnoszono się do przywódców komunistycznych, triumfów Związku Radzieckiego oraz walki z kapitalizmem. By mogła ukazać się książka poświęcona średniowiecznej gospodarce, autorzy musieli przywoływać w niej słowa… Stalina. Po śmierci sowieckiego dyktatora i końcu stalinizmu (1956) nacisk na powszechną ideologizację nieco zelżał, ale nowomowa nadal była obecna w prasie i przemówieniach przywódców. Z biegiem lat straciła ona swoje groźne oblicze – a pamiętajmy, ze w okresie stalinizmu nadanie w oficjalnej przemowie negatywnego sensu słowu mogło oznaczać cierpienia dla konkretnych ludzi, których to słowo określało (np. wspomnianych „kułaków”). Drętwe, pisane nowomową wypowiedzi przywódców partyjnych były w późniejszym okresie raczej obiektem drwin – ale nie potrafili oni z niej zrezygnować aż do upadku komunizmu.

Nowomowa nie jest oczywiście fenomenem ograniczonym do komunizmu. Podobnie funkcjonował oficjalny język nazizmu. W III Rzeszy określano Żydów jako robactwo, godne co najwyżej wytępienia – sformułowania takie przygotowywały przyszły Holocaust. Przerażające świadectwo hitlerowskiej nowomowy zostawił żydowski filolog Victor Klemperer w swojej książce „LTI – Lingua Tertii Imperii”.

Dzisiaj często określa się jako nowomowę sformułowania, które oderwane są od rzeczywistości, a mimo to funkcjonują w pewnych środowiskach – chociaż nawet sami mówiąc nie wierzą w nie.