Poezja wobec upływu czasu

Przemijanie od wieków stanowiło jeden z najważniejszych tematów literatury, w tym poezji. Artysta, jak każdy człowiek, zmaga się z upływającym czasem, stara się uspokoić swoje lęki, znaleźć coś, co będzie trwałe i nie rozsypie się z mijającymi wiekami. Czasem po prostu kontempluje tych, co odchodzą w mrok i próbuje pogodzić się z faktem, że jego też to czeka.

Jedna z najsłynniejszych fraz dotyczących upływającego czasu pochodzi z „Wielkiego Testamentu” Franciszka Villona. Francuski poeta oraz rzezimieszek w „Balladzie o paniach minionego czasu” dokonuje swoistego przeglądu niegdysiejszych bohaterek. Spostrzegając, że żadnej z nich nie ma już na tym świecie, pyta melancholijnie: Ach, gdzie są niegdysiejsze śniegi?. W kolejnej balladzie poeta wymienia z kolei walecznych mężów i zwraca się do czytelnika: Kędy Szarlemań [Karol Wielki] iest waleczny!

Villon dzieli się swoim żalem z powodu przemijania zarówno z wyrafinowanym czytelnikiem, który potrafi docenić jego erudycyjną wyliczankę sławnych postaci, jak i z prostymi ludźmi. Adresatkami jego wypowiedzi są rzeźniczka Katarzyna, szewczycha Wilhelmina, czy Ioaśka młynarzowa – wszystkim im doradza korzystanie z życia, wartościowego tylko w czasach młodości. Przypomina: „Bo starzy są tu, na tey ziemi/ Iak grosz, co wyszedł iuż z obiegu”. Villon pisze dla swojej matki modlitwę, ale nie wydaje się, by dostrzegał jakąkolwiek pociechę w religii.

 

Podobnie czyni bohater wiersza Tadeusza Micińskiego „Umarły Świat”, wołający: o Chryste - i Tyś miną. Duch Bolesława Chrobrego wędruje po zamczysku i wspominając dawne dokonania, co raz zauważa: Dni moje przeszły, jak cień, świat mój umarł. Teraz pozostaje mu tylko kontemplować przemijanie i samotność, będącą jego udziałem. Jednak władca z godnością przyjmuje ogarniającą nicość:

…więc wichru i słońcu czarnemu,
które już złotych nie wyda owocy,
gram, - a hymnowi nie wyśpiewanemu
wtórują cienie nadgwieździstej Mocy....

Nie rozpacz, ale delikatną melancholię i perspektywę odkupienia odnaleźć można w poezji Czesława Miłosza. W wierszu „Do leszczyny” bohater zwraca się do drzewa:
Nie poznajesz mnie, ale to ja, ten sam,
Który wycinał na łuki twoje brunatne pręty,
[…]
Szkoda, że tamtym chłopcem już nie jestem.
Chyba kij sobie bym wyciął, bo widzisz, chodzę o lasce

W wierszu „Na część księdza Baki” podmiot liryczny przypomina muchom, że otchłań czeka i że nikt się już o was/nigdy nie dowie. Zaleca więc korzystanie z życia, nawet jeśli ogranicza się ono do zabaw Na krowim łajnie/Albo na powidle. Zastanowić się można, czy z perspektywy owej „otchłani” troski i radości człowieka znaczą więcej niż życie much. Ostatecznie wobec wieczności czas człowieka na ziemi jest równie krótki, jak czas owada.

 

Jednak, dochodzi do wniosku Miłosz, ludzie znaczą coś więcej niż muchy. Są bowiem stworzeni na obraz Boga. W wierszu „Ogrodnik” Bóg obserwuje Adama i Ewę i widzi ich przyszłe dzieje. Dziwi się:
O biedne moje dzieci, więc tak wam się spieszy
Do piachu, w którym czaszka żółte zęby szczerzy?
Zdaje sobie sprawę z cierpienia, jakie czeka ludzkość. Jednak Bóg znajduje się poza czasem. Na dni i wieki patrzył niby przez lunetę – mówi poeta. Wie więc, że zrujnowany ogród zakwitnie od nowa.

Jeszcze inne spojrzenie na czas przedstawia Horacy. Zdaje on sobie oczywiście sprawę z przemijalności jednostki, jednak jego poezja stanowić ma pomnik. Pomnik ten oszczędzi […] nawet/ łańcuch lat niezliczonych i mijanie wieków.

Wszyscy z omawianych autorów zdają sobie sprawę z upływu czasu, jednak dla każdego oznacza on co innego. Świadczy to o mnogości stanowisk, jakie wobec upływu czasu zajmować może poezja. Może to być rozpacz, połączona z zaleceniem, by czerpać z życia, dopóki można (Villon) albo spokojne czekanie na kres, ze świadomością, iż nie wszystek umrę (Horacy). Można wreszcie, mimo dostrzegania nieubłagalności czasu, odwołać się do chrześcijaństwa i niesionej przez wiarę nadziei na powrót do raju i wiecznego szczęścia.