Prometeizm – definicja, cechy, przykłady | wypracowanie

W mitologii greckiej ważną postacią jest tytan Prometeusz. Dzięki jego życzliwości ludzie mieli otrzymać ogień, pozwalający na ochronę przed ciemnością i zimnem. Bez tego daru trudno byłoby wyobrazić sobie powstanie cywilizacji. Jednak swą dobroć przypłacił Prometeusz okrutną karą – Zeus zareagował gniewem na wieść o tym, że ludzie otrzymali sekret boskiego ognia. Przykuł więc niepokornego tytana do kaukaskich skał – tam zaś orzeł pożerał mu wątrobę. Organ regenerował się nocą i każdego ranka cierpienia Prometeusza zaczynały się na nowo – w każdym razie do czasu, aż wyzwolił go Herakles.

Opowieść o Prometeuszu uznawana jest za archetyp – opowiada o poświęceniu dla dobra społeczności, a wątek ów pojawia się w bodaj wszystkich znanych kulturach i religiach. Prometeusz stał się również punktem odniesienia dla każdego buntownika, sprzeciwiającego się zastanemu porządkowi i pragnącego rozwoju ludzkości.

Owo poświecenie dla innych jest najważniejszą cechą postawy zwanej „prometeizmem”. Pojawia się ona nad wyraz często w literaturze, zwłaszcza od okresu romantyzmu. Romantyczni autorzy chętnie odwoływali się do wielkich postaci, które swoimi czynami przynoszą wolność całym narodom. Osoby takie łączył umiłowany przez twórców epoki indywidualizm (w końcu do wielkich czynów doprowadzają sami, poprzez swoje poświecenie) z marzeniami o zmianach społecznych i nastaniu swobody. Za swego rodzaju Prometeusza uznawano na przykład Napoleona Bonaparte – człowieka, który zmieniał granice państw, zrzucał królów z tronu i przynosił wyzwolenie narodów (przynajmniej niektórych). Dzieło Bonapartego wiązało się też z poświęceniem – w końcu cesarz trafił na wygnanie (najpierw na Elbę, później na Wyspę Świętej Heleny).

Oczywiście Napoleon nie był jedyną figurą prometejską w literaturze romantycznej. Kordian z dramatu Juliusza Słowackiego również wyznaje podobne ideały, odwołując się wszakże do szwajcarskiego rycerza Winkelirieda – oczywiście samego siebie również widzi w roli Prometeusza. Podobnie wygląda sytuacja z Konradem z „Dziadów” Adama Mickiewicza. Wszakże obie te postacie zawodzą i nie udaje im się przynieść ludzkości ognia wolności.

Do prometeizmu odwoływali się również twórcy pozytywizmu i egzystencjalizmu. Doktor Judym z „Ludzi bezdomnych” Stefana Żeromskiego przedkłada dobro społeczeństwa nad własne szczęście u boku ukochanej kobiety. Również bohater „Dżumy” Alberta Camusa poświęca swoje życie, walcząc z tytułową chorobą i przynosząc wytchnienie cierpiącym.

Prometeizm wiązać należy z procesem sekularyzacji, tzn. odchodzenia od religii. Nie oznacza to oczywiście, że autorzy tacy jak Mickiewicz, czy Słowacki nie wierzyli w Boga. Jednak porzucono wówczas ideał chrześcijańskiej pokory i mniemanie, iż jedynie wyroki Nieba mogą zmienić świat. Prometeizm symbolizuje nowe poczucie podmiotowości wśród ludzi – zaczęli oni mianowicie uznawać, że sami tworzą historię, nie są zaś jedynie obiektami działań opatrzności.

Prometeizm stał się też określeniem ruchu politycznego, funkcjonującego w okresie międzywojennym. Piłsudczycy, którzy wyznawali jego ideały, zamierzali doprowadzić do zjednoczenia pod opieką Polski działań narodów ujarzmionych przez rosyjski komunizm i poprowadzić je do wolności.