Różewicz jako poeta niepokoju moralnego i komentator rzeczywistości

Tadeusz Różewicz urodził się w 1921 roku i jest to data niezwykle istotna dla zrozumienia jego twórczości. W końcu młodość autora przypadła na czasy II wojny światowej. W wieku, jaki zazwyczaj staje się okresem formowania dorosłego człowieka, jego światopoglądu i dojrzalszych refleksji nad życiem, Różewicz stał się światkiem okropieństw wojny totalnej. Znalazło to odbycie w jego pisarstwie, pełnym pytań o sens człowieczeństwa, jego poziom, a także trwałość kanonów cywilizacji.

Poeci i filozofowie przez całe pokolenia wysławiali kulturę, jako coś, co czyni ludzi lepszymi. Wiek XIX pełen był optymizmu i zapowiedzi niemal nieograniczonego rozwoju technologicznego, ale również moralnego. Tymczasem kataklizm wojen światowych postawił to wszystko pod znakiem zapytania. Wiersz „Lament” rozpoczyna się zwrotem do tych, co mieli prowadzić człowieka ku doskonałości, zarówno tej wielkiej, cywilizacyjnej, jak i całkiem małej, codziennej:

Zwracam się do was kapłani
nauczyciele sędziowie artyści
szewcy lekarze referenci
i do ciebie mój ojcze
Wysłuchajcie mnie.

Różewicz przedstawia w nim postać młodego uczestnika wojny (siebie samego?). Jego młodość jest tylko pozorna – ma wprawdzie dwadzieścia lat, ale przeżył już rzeczy okropne, niewyobrażalne dla innych.

mam lat dwadzieścia
jestem mordercą
jestem narzędziem
tak ślepym jak miecz
w dłoni kata
zamordowałem człowieka
i czerwonymi palcami
gładziłem białe piersi kobiet.

W normalnym, znanym jego przodkom świecie zaczynałby studia lub karierę zawodową – wojna ofiarowała mu całkowicie inne doświadczenia – mord, gwałt i furgony porąbanych ludzi(wiersz „Ocalony”).

Przeżycia z lat konfliktu okaleczają nie tylko psychicznie, ale każą wątpić we wszystkie wzniosłe prawdy filozoficzne. To są nazwy puste i jednoznaczne – mówi o nich poeta w wierszu „Ocalony”. Skoro bowiem człowieka tak się zabija jak zwierzę, to trzeba się zastanowić, czy rzeczywiście jest między nimi jakakolwiek różnica.

Warkocz dziewczynki za który pociągają w szkole/niegrzeczni chłopcy („Warkoczyk”) można ujrzeć w stercie włosów pozostałych po kobietach, które zostały zagazowane w obozie zagłady. W machinie eksterminacji człowiek został faktycznie sprowadzony do poziomu zwierzęcia lub przedmiotu.

Poezja Różewicza oddaje okrutne doświadczenia lat wojny. Przedstawia wątpliwości, jakie stają przed człowiekiem, który był światkiem nieopisanego zła. Jednak trudno uznać ją za nihilistyczną – poeta zastanawia się, czy ludzkie ideały mają jakąkolwiek wartość. Ale sama możliwość negatywnej odpowiedzi na to pytanie nie sprawia mu satysfakcji, a cierpienie.