„Tragedia jest tam, gdzie jest wybór” – jakie interpretacje tego pojęcia można odnaleźć w literaturze na przestrzeni wieków.

Rozważania na temat fatum, wolnej woli i doli człowieka, skazanego na niepewny los w świecie o nieustalonych zasadach – to sól, która od stuleci nadaje smaku literaturze. Panuje przekonanie, że z tragedią mamy do czynienia, gdy jakaś osoba zmuszona zostaje do dokonania strasznego wyboru. Jak pokazać może krótki przegląd historii literatury, nie we wszystkich okresach tak to odbierano.

W starożytności fatum było czymś, co naznaczało człowieka bezwzględnie. Nie istniała możliwość, by uciec od wyroków losu – nawet bogowie byli tymi wyrokami związani. Przepowiednie wyroczni, chociaż nieraz niejasne, musiały się spełnić. Człowiek skazany na śmierć i zagładę dążył do nich nieubłaganie i żadne próby ominięcia przeznaczenia się nie powodziła. Przykładem może być król Edyp z tragedii Sofoklesa. Mimo starań rodziny, nie udało się uniknąć dokonania przezeń ojcobójstwa i kazirodztwa – można nawet przypuszczać, że owe starania ułatwiły wypełnienie się wyroków losu.

Poglądy na rolę przeznaczenia zmieniały się nieco z upływem stuleci. W literaturze epok późniejszych dramat zaczynał opierać się na tym, że jednostka postawiona jest przed wyborem. Jej los nie został zapisany przed narodzeniem – a mimo to decyzje, które musi podjąć mają wymiar tragiczny, wiążą się ze stratą honoru lub rozlewem krwi. Tragizm może też wynikać z tego, że postać nie dorosła do zadań, przed którymi została postawiona.

Z tym mamy do czynienia w przypadku „Hamleta” Wiliama Szekspira i „Kordiana” Juliusza Słowackiego. Obaj tytułowi bohaterowie zostają postawieni przed trudnym zadaniem, którego nie potrafią zrealizować. Hamlet widzi ducha ojca, który żąda pomsty za swoją śmierć. Jednak młodego księcia Danii prześladują wątpliwości – nie wie, czy słowa ducha są prawdziwe, próbuje na własną rękę dociec, co się wydarzyło. Nawet jednak kiedy zna prawdę, nie decyduje się zabić Klaudiusza, który wcześniej zamordował jego ojca. Hamlet jest z pewnością postacią wrażliwą, ale jego brak zdecydowania prowadzi do jego zagłady.

Nieco podobnie wygląda sprawa Kordiana. Również młody i również wrażliwy mężczyzna odczuwa pustkę i czuje, iż życie nie ma sensu. Marzy o wielkich czynach i znajduje do nich okazję w walce narodowowyzwoleńczej. Angażuje się w próbę zabicia cara (tzw. spisek koronacyjny) – jednak ostatecznie nie jest w stanie zamordować bezbronnego człowieka i jego rodziny.

Postacie Hamleta i Kordiana są niejednoznaczne. Nie można ich określić wyłącznie, jako niedojrzałych młodzieńców. Ich postępowanie ma pewne uzasadnienie – obaj wzdrygają się przed bezwzględnym rozlewem krwi, obaj są wrażliwi i inteligentni. Problem w tym, że obaj też zdecydowali się podjąć działania, wymagające stanowczości.

Zarówno Hamlet, jak i Kordian wyrażają napięcie, jaki istnieje między potrzebą akcji i potrzebą kontemplacji. Człowiek, który decyduje się na akcję, ryzykuje, że będzie postępował w sposób nieprzemyślany. Ten zaś, kto pragnie solidnie się namyślić, ryzykuje z kolei, iż przegapi właściwy moment do działania. Przed owym dylematem, co wybrać staje każdy człowiek. Dlatego w życiu każdego zawarty jest tragizm i stąd też popularność sztuki Szekspira i zrozumienie, jakie ludzie mają dla postaci Hamleta. Niewątpliwie podejście Szekspira (a także Słowackiego) jest nam dużo bliższe, niż starogreckie fatum.