Tragizm historii a uroda życia – „Gloria victis” Elizy Orzeszkowej

„Gloria victis”, czyli „chwała zwyciężonym” krzyczy w noweli Elizy Orzeszkowej wiatr, wysłuchawszy opowieści przedstawionej przez drzewa. Następnie wznosi się ponad korony i leci, by tę radosną nowinę przekazać całemu światu. Chociaż sama historia ukazana w noweli należy do poruszających i napełniających smutkiem, jej zakończenie wręcz promienieje optymizmem, wiarą w człowieka i świat. Skąd taki nagły zwrot i co mogło do niego doprowadzić?

Sto lat minęło od dnia, w którym wiatr ostatni raz hulał po litewskiej puszczy. Przybywszy do lasu po raz kolejny, zwrócił się do drzew, by opowiedziały mu o wydarzeniach, jakie rozegrały się w tym czasie. Te wskazują na mogiłę i informują, że spoczywają w niej wielcy bohaterowie. Następnie, w pełnym skupieniu i z wielkim szacunkiem, rozpoczynają opowieść o powstańcach styczniowych, którzy poświęcili życie w imię ojczyzny. Na czele zrywu stał sam Romuald Traugutt – człowiek odważny i oddany swemu krajowi – lecz to nie jego las zapamiętał najlepiej. Na pierwszy plan wysuwa się historia Marysia Tarłowskiego, jego siostry – Anielki – oraz Jagmina. Mężczyzn połączyło pragnienie walki za ojczyznę, zaś Jagmina i Anielkę miłość. Ich życie pełne było planów oraz wiary w to, że nadejdzie lepszy czas, w którym ludzie zaprzestaną wojen i będą wieść pokojowe życie. Jednak nie żałowali oni podjęcia decyzji o walce za ojczyznę. W heroicznym, lecz nierównym boju obaj mężczyźni polegli, dowodząc swej niezłomnej przyjaźni i oddania ojczyźnie. Anielka tylko raz odwiedziła ich mogiłę, a później zniknęła. Pozostali tylko niemi świadkowie tych zdarzeń.

Życie głównych bohaterów noweli ukazane zostało jako szczęśliwe i pełne wartości. Zaciągnięcie się do powstańczej armii było ich wolnym wyborem, który podjęli ze względu na miłość do kraju (heroizm ten zostaje szczególnie wyeksponowany w kontekście Marcysia). Cieszyli się prawdziwą przyjaźnią, czuli potrzebni i kochani. W tym kontekście poświęcenie życia w walce z zaborcą jawi się jako akt szczególnie heroiczny, wymagający niezwykłej odwagi oraz stanowiący wspaniałe dopełnienie pięknego życia pokonanych.

Tragizm wpisany w opowieść o Marcysiu, Jagminie i Anielce ma swe źródło w historii. To czynniki zewnętrzne i niezależne od nich sprowadziły cierpienie na całą generację. W tym aspekcie historia jawi się jako złowroga i nieubłagana siła, która w wielkim stopniu wpływa na los człowieka.

Jednak to właśnie od ludzi zależy kształt historii. Wiatr, krzycząc „chwała zwyciężonym” nie tylko składa hołd zabitym za ojczyznę i raduje się, że świat pełen jest ludzi szlachetnych i dobrych, ale także zdaje się wierzyć, że ich poświęcenie stanie się kiedyś impulsem do zmiany. Właśnie wtedy nadejdą lepsze czasy, o których rozmawiali ze sobą Marcyś i Jagmin: Teraz inaczej być nie może. Dopóki gwałt, dopóty święty przeciwko gwałtowi gniew! Dopóki krzywda, dopóty walka! Przez krew i śmierć, przez ruiny i mogiły, z nadzieją czy przeciw nadziei walka z piekłem ziemi w imię nieba, które na ziemię zstąpi…