Utopia w oświeceniu – realizacja motywu na przykładzie „Podróży Guliwera” i innych utworów

Motyw utopii przewijał się przez literaturę już w starożytności, chociaż sama nazwa pochodzi od utwory Tomasza Morusa. Wątek odległej krainy (zazwyczaj wyspy), na którą trafiają bohaterowie, służył zazwyczaj krytyce wad społeczeństwa europejskiego. Nie ma się więc co dziwić, że utopia zyskała niezwykłą popularność w literaturze okresu oświecenia – w końcu w tym czasie zaczęto zwracać szczególną uwagę na niedostatki panującego porządku politycznego i obyczajowego, proponowano wielokrotnie jego ulepszenie lub nawet całkowite zburzenie.

Do doskonałego, sprawiedliwie urządzonego państwa trafia w trakcie jednej ze swych podróży (czwartej w kolei) Lemuel Guliwer, bohater powieści Jonathana Swifta. Jest to kraj rozumnych koni, zwących się Houyhnhnmami. Konie są szlachetne, mądre i pełne godności, w przeciwieństwie do tamtejszych ludzi (Yahoosi), pędzących życie zwierząt. Bohater pragnie pozostać w tej szczęśliwej krainie, jednak część koni uznaje myślącego człowieka za zagrożenie i musi on opuścić owo niezwykłe państwo. Już po powrocie do Anglii Guliwer chętniej przebywa z końmi niż z ludźmi.

Do krainy szczęścia, zwanej Eldorado, trafia też tytułowy „Kandyd”, bohater powiastki filozoficznej napisanej przez Woltera. W mieście owym żyją ludzie, którzy nie znają chciwości i obdarowują bohaterów wielkimi skarbami. Jest to olbrzymi kontrast w porównaniu z Europejczykami, którzy dla złota dopuszczają się najgorszych zbrodni i nie pominą żadnej okazji, by okraść bliźniego.

Wreszcie motyw utopii pojawia się również w literaturze polskiej – i to już w pierwszej rodzimej powieści, „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadkach” Ignacego Krasickiego. Mikołaj Doświadczyński przeżywa zatoniecie statku i zostaje przez fale wyrzucony na brzeg tajemniczej wyspy Nipu. Okazuje się, że żyje na niej plemię ludzi mądrych, jednak nie znających ani państwa, ani religii, ani przemocy. Wszyscy Nipuanie dysponują równym majątkiem, zaś spory rozstrzyga rada starszych.

Kiedy Mikołaj wraca do Europy, próbuje propagować nauki z wyspy Nipu – skutkuje to jednak uwięzieniem go przez hiszpańską Inkwizycję, uznającą go za szaleńca. Wreszcie bohater dociera do ojczystej Polski i tam też stara się praktykować nowopoznaną filozofię.

We wszystkich wymienionych przypadkach podkreślony zostaje kontrast między zepsuciem cywilizacji współczesnej autorom, a ideałem, do którego społeczeństwa powinny dążyć. Podkreśla się chciwość, żądzę zysku i brutalność Europejczyków – w przeciwieństwie do mieszkańców utopijnych krain, będących albo „szlachetnymi dzikusami” albo filozofami.

To wszystko nie oznacza, że autorzy rzeczywiście uważali, że możliwe jest wprowadzenie na Starym Kontynencie dokładnie takich rozwiązań, jakie przedstawiali w powieściach. Ale miały być one źródłem natchnienia dla myślącej o zmianach Europy.