W jaki sposób literatura oświeceniowa kształtowała polityczne oblicze XVII wieku?

Chociaż oświeceniu jako prądowi ideowemu w całej Europie przyświecały te same zasady, sytuacja polityczna Rzeczpospolitej sprawiła, że w na jej terenie założenia nurtu realizowano w nieco inny sposób. Chylące się ku upadkowi państwo, uwidaczniające się wady i zaniedbania oraz niski poziom edukacji wymagały zdecydowanej interwencji. Rolę reformatora przyjęła literatura, która stała się orężem w walce o lepszą ojczyznę.

Rozwijający się na rodzimym gruncie w dobie oświecenia klasycyzm (zwany także klasycyzmem stanisławowskim) za główny cel obrał sobie szerzenie idei reform, modernizacji państwa. Najważniejszymi twórcami reprezentującymi ten prąd w Rzeczpospolitej byli m. in. Ignacy Krasicki, Stanisław Trembecki, Kajetan Koźmian, Ludwik Osiński, Adam Naruszewicz, Julian Ursyn Niemcewicz oraz Stanisław Staszic.

W nurt dzieł o wymowie politycznej wpisuje się satyra Ignacego Krasickiego „Do Króla” (1779). Utwór ten w sposób ironiczny przedstawia dostrzegane przez poddanych wady władcy (np. brak pochodzenia królewskiego, objęcie tronu w młodym wieku itp.), wyraźnie ganiąc ten punkt widzenia i wytykając lwiej części szlachty zacofanie, zgubne przywiązanie do tradycji i niski poziom wykształcenia. Jednak narrator satyry także ma pewne uwagi – wyraźnie zaznacza, iż władca powinien odznaczać się większym zdecydowaniem, mocniej nalegać na reformy i nie starać się przypodobać rządzonym, gdyż jego najważniejszą rolą jest działanie na rzecz dobra ojczyzny. W obliczu prawdziwie destrukcyjnego konserwatyzmu szlachty pragnącej zachować swą pozycję w hierarchii politycznej król powinien stanowić autorytet i konsekwentnie egzekwować swe plany.

Wiele uwag dotyczących polityki zawarł w „Uwagach nad życiem Jana Zamoyskiego” Stanisław Staszic. Ta licząca aż 19 rozdziałów publikacja, która ukazała się w 1787, wypełniona została licznymi przemyśleniami dotyczącymi sytuacji Rzeczpospolitej oraz pomysłami na poprawę losu kraju. Autor głosił przede wszystkim potrzebę stworzenia nowego społeczeństwa (świadomego i mogącego wpływać na stan państwa), które nie opierałoby się na jednym stanie (szlachta), lecz łączyło reprezentantów każdej warstwy. Postulował on także konieczność rozwoju działalności edukacyjnej, docieranie do ludzi uboższych oraz program nauczania wprowadzający do życia w nowoczesnym społeczeństwie.

Innym, szczególnie monumentalnym dziełem oświeceniowym jest czterotomowy traktat Stanisława Konarskiego „O skutecznym rad sposobie” (1760 – 1763). Praca ta stała się fundamentem Konstytucji 3 maja. Autor głosił w niej konieczność zniesienia zasady „liberum veto”, jaką uważał za paraliżującą wszelkie zmiany, oraz nawoływał do stosowania zasady większości w parlamencie.

Z kolei Julian Ursyn Niemcewicz w „Powrocie posła” (komedii związanej z obradami Sejmu Czteroletniego, napisanej w 1790) w humorystyczny sposób, wykorzystując doskonale znany motyw miłosny, ukazał przeciwne strony obrad, czyli konserwatystów i reformatorów. Autor wyraźnie krytykuje zacofanie i postuluje konieczność wprowadzenia zmian i unowocześnienia państwa. W dodatku gani on osoby ślepo podążające za zagraniczną modą i traktujące sprawy ojczyzny jako nieważne, niewiele znaczące.

Powyższe przykłady ukazują charakterystyczne dla oświecenia zaangażowanie polityczne literatury. W epoce rozumu rolę tę pełniły nie tylko dedykowane sytuacji społecznej traktaty, ale także utwory sceniczne („Powrót posła”), satyry („Do Króla”), prace historyczne („Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego”), bajki itp. Postulaty wysuwane przez ich autorów powtarzały się i najczęściej dotyczyły umocnienia roli króla, konieczności zmian w sejmie, rozwinięcia edukacji, poprawy obyczajów itd. Większość z nich została zrealizowana i wprowadzona w życie wraz z Konstytucją 3 maja. Jednak historia pokazała, iż zaniedbania poprzednich lat oraz wewnętrzne rozdarcie społeczeństwa były zbyt duże, by reforma Rzeczpospolitej zakończyła się powodzeniem.