Wizerunek matki w literaturze polskiego średniowiecza

Figura matki należy do najważniejszych motywów literatury, czy nawet szerzej – kultury. Matka to nie tylko kobieta wychowująca dziecko, to również symbol – symbol płodności, sił witalnych, więzów społecznych. W chrześcijaństwie, szczególnie w katolicyzmie i w prawosławiu, wielką rolę metafizyczną przypisuje się postaci Marii.

Matka Boska to postać, której należy się cześć, jako rodzicielce Jezusa, będącego Bogiem. Ale stanowi również osobę, z którą można się utożsamić – jest bowiem człowiekiem, który przeżywa wielkie cierpienie, jak i dostępuje udziału w wielkiej chwale. Traci syna – ból dość powszechny, zwłaszcza w dawnych wiekach, przy dużej śmiertelności dzieci, a zarazem pozostaje w intymnej, rodzinnej więzi z samym Bogiem (tak jak każdy chrześcijanin w gruncie rzeczy).

Wydaje się, że owe utożsamienie się z Matką Boską mogło być czymś szczególnie kuszącym dla kobiet żyjących w zdominowanych przez mężczyzn kulturach dawnych epok. Widać to wyraźnie w polskiej liryce średniowiecznej.

W „Lamencie świętokrzyskim” Maria zwraca się wprost to kobiet: Proścież Boga, wy miłe i żądna maciory[tzn. matki]/By wam nad dziatkami nie były takie pozory. Mamy więc do czynienia z utożsamieniem losu zwykłej kobiety z losem rodzicielki Jezusa. Maria nie jest tu triumfującą królową niebios, jest zwykłą matką, cierpiącą na widok konającego syna. Chciałaby ona wziąć na siebie część cierpień Jezusa albo chociaż napoić go – jednak nie może dosięgnąć postaci, zawieszonej na krzyżu. Śmierć potomka odbiera ona, jakby była jej własną śmiercią (spróchniało we mnie ciało). Zwraca się też z wyrzutem do archanioła Gabriela, który w czasie zwiastowania mówił jej, że jest łaski pełna (Łk 1,28) (w wierszu: „pełna miłości”) – tymczasem teraz jest ona pełna smutku i żałości.

Wydaje się więc, że w postaci Marii z „Lamentu świętokrzyskiego” dochodzi do głosu zwykła kobieta okresu średniowiecza. Zapewne każda młoda dziewczyna z owej epoki (czy tylko z owej epoki?), wychodząc za mąż spodziewała się życia pełnego „łaski”. Tymczasem spotykały ją trudny i cierpienia, związane choćby ze śmiercią dzieci – rzeczą bardzo powszechną przy ówczesnym niskim stanie medycyny. W dawnych społeczeństwach kobiety spełniały rolę podrzędną – przyuczane były do posłuszeństwa wobec mężczyzn i usługiwania im. Tym bardziej istotne było owo zestawienie Matki Boskiej ze zwykłą kobietą – zostawała ona bowiem w ten sposób niejako uświęcona.

Zupełnie inny wizerunek Matki Boskiej przedstawia „Bogurodzica”. Tutaj Maria jest postacią triumfującą, „gospodziną” Boga, Pana wszechświata i dawcy łask. Może ona wyprosić u swojego syna, by wsparł modlących się ludzi – ma więc wielką moc, ale zarazem jest postacią odległą, niezrozumiałą.

Wizerunek Matki Boskiej w „Lamencie świętokrzyskim” mocno kontrastuje z tym, przedstawionym w „Bogurodzicy”. W pierwszym utworze Maria ukazana została jako zwykła kobieta, cierpiąca, zmagająca się z bólem. W „Bogurodzicy” jest ona gospodynią władającego wszechświatem Chrystusa – postacią potężną, ale też odległą od żyjącego na ziemi człowieka. Z pewnością trudniej było się zwykłej kobiecie, matce utożsamić z taką Matką.