Jacek Malczewski należy od najważniejszych polskich malarzy, a jego dzieło „Melancholia” uznane zostało za arcydzieło XIX-wiecznego symbolizmu. Obraz, namalowany techniką olejną, powstawał w latach 1890-1894. Jego pełny tytuł to „Melancholia. Prolog. Widzenie. Wiek ostatni w Polsce”.
Miejscem przedstawionym na płótnie jest pracownia malarska, zapewne pracownia samego Malczewskiego. Artysta siedzi przy pracy, jednak trzeba się przyjrzeć obrazowi, by go dojrzeć – bowiem znajduje się w lewym górnym rogu (patrząc od strony obserwatora). Wzrok przyciąga natomiast barwny korowód postaci, który bierze swój początek przy sztaludze i podąża ku otwartemu oknu (prawy górny róg). Za oknem znajduje się ogród i ścieżka, świeci słońce. Postacie jednak nie są w stanie do niego dotrzeć – większość padnie po drodze. Martwa? Zapadła w magiczny sen? Tego nie wiadomo. Do samego okna dotarli nieliczni, ale i oni nie są w stanie go przekroczyć.
Na oknie (w charakterze strażnika? przestrogi?) siedzi ubrana na czarno postać, to tytułowa melancholia. Postaci w korowodzie to Polacy – uczestniczy powstań, żołnierze napoleońscy, szlachcice i chłopi. Na twarzach niektórych maluje się zawziętość, chęć walki z losem. Inni zdają się godzić na swoją klęskę i padają na ziemię bez sprzeciwu. Wreszcie niektórych sen/śmierć morzy, nim są w stanie dostrzec porażkę.
Arcydzieło Maleczewskiego przedstawia historię Polski od rozbiorów od czasów namalowania obrazu. Polakom nie udało wybić się na niepodległość, wolność ciągle nie została zdobyta. Tę drogę trzeba jednak kontynuować, bowiem nakaz walki o wolną ojczyznę, to dziedzictwo przodków, przedstawionych na obrazie.
Obraz to również komentarz w sprawie społecznej roli artysty (jest więc dziełem autotematycznym). Postacie przodków wychodzą spod ręki malarza. Artysta wskrzesza je, oddaje im hołd – a zarazem przypomina współczesnym o ich patriotycznych obowiązkach.
„Melancholia” jest więc dziełem smutnym, zgodnie z tytułem, ale również niosącym w sobie optymizm. Artyści są w stanie pobudzić ducha narodu i doprowadzić do odbudowy Polski.