Motyw tchórzostwa w literaturze i sztuce

Do cech najbardziej podziwianych przez większość ludzi należy odwaga. Pragniemy być dzielni, stawiać czoła największym przeciwnością losu. Literatura i kino oferują nam wzory nieustraszonych mężczyzn i kobiet, nie wahających się w obliczu najstraszniejszych niebezpieczeństw. Paradoksalnie – tym bardziej fascynujące wydają się literackie i artystyczne obrazy przeciwieństwa odwagi: tchórzostwa. Artyści wykorzystują ten motyw w najróżniejszy sposób.

Tchórzostwo może mieć w sztuce wymowę religijną. Dzieje się tak dlatego, że brakiem odwagi zawiniła jedna z najważniejszych postaci chrześcijaństwa, święty Piotr. W czasie po pojmaniu Jezusa, apostoł trzykrotnie zaparł się swojego mistrza. Ten motyw nie mógł nie fascynować ludzi sztuki, kochających paradoksy! A jakiż większy paradoks: ten, który miał być opoką („skałą”) Kościoła, ten, który był szczególnie blisko Chrystusa, który – wydawałoby się – poświęcił dla swojego mistrza wszystko, łącznie z rodziną – ten człowiek w chwili próby wypiera się związków z Jezusem. Nie przeszkadza mu to jednak zostać przyszłym przywódcą chrześcijaństwa, pierwszym papieżem.

„Zaparcie się apostoła Piotra” uwiecznił między innymi słynny włoski malarz Caravaggio. Rozważania poświęcone jego zachowaniu spisał z kolei wielki polski filozof, Leszek Kołakowski (tom esejów „Opowieści biblijne”). Kołakowski zastanawiał się nad dziwnymi kolejami losu – gdyby Piotr się nie zaparł Jezusa, zginąłby męczeńską śmiercią. To z kolei utrudniłoby przyszłe rozszerzanie się chrześcijaństwa, które straciłoby jednego ze swoich najgorętszych głosicieli. Kołakowski przedstawia nam ten problem, jednak nie udziela na niego odpowiedzi – każdy z nas musi to uczynić samemu. W końcu możemy uznać, że świat to chaos i moralność i stałość nie mają wpływu na nasze życia. Ale możemy też przyjąć, iż Bóg opiekuje się światem i nawet nasze słabości i nikczemność potrafi przekuć w dobro. Postać świętego Piotra i wątek jego tchórzostwa urastają więc do rangi istotnego problemu metafizycznego.

Zupełnie inną wymowę ma brak odwagi u barda Jaskra, jednego z bohaterów cyklu Andrzeja Sapkowskiego o przygodach wiedźmina Geralta. Jaskier to śpiewak o wielkim talencie i olbrzymiej urodzie. Niestety, za cechami tymi nie idzie mocny charakter – nasz bohater jest osobą nad wyraz tchórzliwą. We wszelkich kłopotach chroni się za plecami swojego przyjaciela Geralta. Sapkowski wykorzystuje postać trubadura do pełniejszego ukazania skomplikowanego charakteru samego wiedźmina. Na tle tchórzliwego, niefrasobliwego Jaskra tym mocniejsze wrażenie robią zalety Geralta, takie jak siła, czy stanowczość. Z drugiej strony, zestawiony ze swoim przyjacielem wiedźmin wydaje się postacią tym bardziej obcą, nieludzką. Los wiedźmina to błogosławieństwo, ale i klątwa. Łatwo zrozumiemy motywy i lęki Jaskra – to postać nam bliska, człowiek. Dużo trudniej wniknąć w duszę „odmieńca”, jakim jest Geralt – i to, że inni nie potrafią zrozumieć jego losu, powiększa jego tragedię.

Artyści w różny sposób wykorzystują motyw tchórza. Brak odwagi może być punktem wyjścia do analizy spraw metafizycznych (postać świętego Piotra w sztuce), ale też może służyć podkreśleniu cech innych bohaterów (saga o Geralcie). Wczuwajmy się więc w postacie tchórzy – bo przecież każdy z nas jest po trochu kimś takim.