Wpływ wojny na psychikę ludzi

Wojna to jedno z najtragiczniejszych wydarzeń w życiu pojedynczych ludzi i całych społeczeństw. Najtragiczniejsze żniwo w postaci ofiar śmiertelnych przyniosła II wojna światowa, w której po raz pierwszy wykorzystano techniki pozwalające dokonywać masowej zagłady. Holocaust, czyli uśmiercenie milionów Żydów przez hitlerowców, a także zbrodnie dokonywane na innych narodach to wydarzenia przerażające i przekraczające najśmielsze wyobrażenia na temat zła, do jakiego jest zdolny człowiek. Nic dziwnego zatem, że wojna napiętnowała swoje ofiary nie tylko w sposób fizyczny, ale również zniszczyła ich psychikę. Co więcej, we współczesnej psychologii istnieje pojęcie wojennej traumy, którą odziedziczyły kolejne pokolenia, a więc potomkowie ofiar.

Wielu pisarzy podejmujących temat wojny wyraźnie podkreśla jej destrukcyjny wpływ na ludzką osobowość. Jednym z najbardziej znamiennych przykładów są „Medaliony” Zofii Nałkowskiej. Pisarka w swoich opowiadaniach zbliżonych do reportaży przedstawia relacje świadków i uczestników tragicznych wojennych wydarzeń. Opowiadają oni o niewyobrażalnych torturach, masowej śmierci ludzi uduszonych trującym gazem i bezwzględnym wykorzystywaniu do niewolniczej pracy. Wszyscy bohaterowie mówią jednak suchym językiem pozbawionym wszelkich emocji. Ogrom okrucieństw, które przeszli i zobaczyli, nieodwracalnie zniszczył ich ludzką wrażliwość i empatię. Człowiek, aby przeżyć w tak skrajnych warunkach i nie oszaleć, musi pozbawić się tego, co najbardziej ludzkie. Jest zmuszony do przyjęcia nowych praw rządzących rzeczywistością i uznania je za normalne.

Erupcja nieludzkiego zła podczas wojny pozostaje tajemnicą. Stanowi bowiem uruchomienie drzemiących w człowieku dziwnych sadystycznych skłonności. Istnienie podobnych instynktów dostrzegają w sobie nawet ofiary obozów, jak Dwojra Zielona, bohaterka „Medalionów”. Kiedy obierając kartofle, natrafia ona na gniazdo mysz, zastanawia się, jakby to było, gdyby oddała je kotu. Z kolei narrator obozowych opowiadań Tadeusza Borowskiego jawi się wręcz jako osobowość całkowicie zdemoralizowana przez warunki, w których przyszło mu bytować. Jest to tak zwany człowiek zlagrowany, czyli dostosowujący swoje zachowanie i system wartości do rzeczywistości obozowej. Jedynym celem takiej jednostki jest przetrwanie za wszelką cenę. W imię przeżycia człowiek nie tylko biernie przygląda się okrucieństwom rozgrywającym się na jego oczach, ale także w pewnym sensie bierze w nich udział, np. ograbia zmarłych czy donosi. Postawa taka została zobrazowana np. w opowiadaniu „U nas w Auschwitzu”, którego sam tytuł jest wyrazem swoistego oswojenia i zadomowienia się w obozie.

Analogiczne zmiany w ludzkiej psychice pod wpływem doświadczeń wojennych opisuje również Gustaw Herling-Grudziński w „Innym świecie”, powieści o życiu w sowieckich łagrach. Pisarz prezentuje przejmujący obraz rozmaitych zachowań ludzi, którzy pomimo swojego wykształcenia, pochodzenia i kultury w łagrze przeobrażają się w wygłodniałe stworzenia gotowe zrobić wszystko, by zyskać choć minimalną poprawę swoich warunków. Kobiety uprawiają więc prostytucję, mężczyźni walczą o chleb czy ubranie. „Człowiek jest ludzki w ludzkich warunkach” – podsumowuje swoją powieść Grudziński i są to słowa, które najlepiej oddają, na czym polega wpływ wojny na ludzką psychikę.