Geneza
„Kolumbowie rocznik 20” to najsłynniejsza z powieści Romana Bratnego. Dzieło to doczekało się w swoim czasie statusu kultowego i dało nazwę całemu pokoleniu, urodzonemu w okolicach tytułowego 1920 roku. Bratny pisał książkę w drugiej połowie lat pięćdziesiątych, a ukazała się w 1957 roku, w trzech tomach. W pewnym sensie ma ona charakter autobiograficzny – Bratny sam należał do pokolenia Kolumbów, wielu z opisywanych sytuacji sam doświadczył (pisanie do prasy podziemnej, działalność w AK), niektóre z powieściowych postaci mają także rysy autora (Jerzy).
Czas i miejsce akcji
Głównym miejscem akcji pozostaje Warszawa, przedstawiona z wieloma szczegółami topograficznymi – zwłaszcza w tomie II, opisującym powstanie warszawskie. W tomie III akcja przenosi się też do innych krajów, opisana zostaje między innymi Francja, gdzie przebywa Kolumb. Akcja powieści rozpoczyna się w 1942 roku, kończy zaś w 1948. Ta cezura czasowa pozwala autorowi zaprezentować zarówno wojenne dzieje bohaterów, jak i ich powojenne, skomplikowane losy.
Problematyka
„Kolumbowie…” opisują kilku młodych Polaków, żyjących w czasie niemieckiej okupacji i tuż po wojnie. W gruncie rzeczy zbiorowym bohaterem powieści jest pokolenie urodzone w okolicach 1920 roku. Ich młodość przypadła na okres wojny i niemieckiego terroru – stąd nabyli doświadczeń, nieraz makabrycznych, nieporównywalnych z tymi, jakie stały się udziałem ich rodziców.
Bohaterowie
Powieść skupia się na losach trójki bohaterów i ich rodzinach. Kolumb musi ukrywać się z powodu żydowskiego pochodzenia. Jego ojciec popełnia samobójstwo, z kolei matka i siostra giną w powstaniu warszawskim. Gestapo morduje Basię, dziewczynę Kolumba, zaś jego późniejsza miłość, sanitariuszka z AK, również kona w ruinach Warszawy. Mimo dodatkowego ryzyka, związanego z pochodzeniem etnicznym, Kolumb działa w AK.
Jerzy to przyjaciel Kolumba. W prasie konspiracyjnej ogłasza swoje utwory oraz pisze o niemieckich mordach na Żydach. Ukrywa rodzinę Kolumba – zakochuje się w jego siostrze, Alinie, z którą bierze ślub i ma dziecko. Jak jednak wspomniano, ginie ona (wraz z potomkiem) w Powstaniu. Po wojnie Jerzy próbuje tworzyć niezależną prasę, jedna zostaje zamordowany przez nieznanych sprawców.
Zygmunt to oficer AK. Gestapo aresztuje go, ale udaje mu się uciec. Ranny w postaniu, po wojnie wstępuje do Ludowego Wojska Polskiego. Walczy z Ukraińcami. Po pewnym czasie dezerteruje i przyłącza się do podziemia antykomunistycznego. Nowe władze w zemście więżą jego matkę.