Niemcy – opracowanie, problematyka, bohaterowie

Geneza

Wydanie „Niemców” - jednego z najważniejszych dramatów w dorobku Leona Kruczkowskiego - miało miejsce w 1949 r., a więc cztery lata po zakończeniu wojny. Był to okres rozliczeń, czas wzmożonej refleksji nad wszystkim, co doprowadziło do tragicznych wydarzeń lat 1939 - 1945. Publikowano wówczas głównie utwory podejmujące trudną i bolesną tematykę wojny, przedstawiające życie pokoleń dotkniętych tym kataklizmem („Popiół i diament”, „U nas w Auschwitzu” itp.).

Gdy wybuchła II wojna światowa, Leon Kruczkowski miał 39 lat. Już przed 1 września 1939 r. autor „Niemców” przestrzegał przed zagrożeniem, jakie stanowił wówczas nazizm (m. in. w „Bohaterze naszych czasów”). Miał on jednak świadomość, że ta skrajna ideologia nie zna granic, nie jest przypisana do określonego narodu. Dlatego wtedy, gdy większość twórców ukazywała Niemców jednostronnie, kreśląc ich zbrodniarskie i nieludzkie portrety, Kruczkowski podjął starania, by przedstawić rzeczywistość inaczej, bardziej obiektywnie. Pierwotny tytuł jego głośnego dramatu brzmiał „Niemcy są ludźmi”, a autor, co sam podkreślał, chciał ukazać w utworze właśnie tę ludzką naturę Niemców, ich więzi rodzinne, ich niejednorodny stosunek do Hitlera itp. W jego zamyśle takie przypomnienie o tym, co mogło wówczas wydawać się nieoczywistym, miało stanowić jedną z barier przed dalszymi podziałami i konfliktami na tle narodowościowym.

Czas i miejsce akcji

Akcja dramatu Leona Kruczkowskiego rozgrywa się w roku 1943 (wtedy też siły alianckie rozpoczęły bombardowanie Niemiec).
Wydarzenia przedstawione w I akcie rozgrywają się na terenach okupowanych przez III Rzeszę (Polska, Norwegia, Francja), z kolei akt II i III przenoszą akcję do Getyngi.

Problematyka

Problematyka „Niemców” Kruczkowskiego dotyka przede wszystkim postaw, jakie w wojennej rzeczywistości przyjmują poszczególni bohaterowie. Autor, choć oszczędnie, niemal ascetycznie, prezentuje odbiorcy zróżnicowane, często wchodzące w konflikt systemy wartości. Działanie postaci wykreowanych przez Kruczkowskiego często jest nieoczywiste, zaskakujące. Oto bowiem młynarz Schultz okazuje się bardziej bezlitosnym i zdecydowanym w kwestii uśmiercenia żydowskiego chłopca niż żandarm Hoppe, który najchętniej wypuściłby głodne i przerażone dziecko. Z kolei Ruth, córka profesora Sonnenbrucha, artystka, która beztrosko korzystała z możliwości, jakie otwierała przed nią niemiecka hegemonia, okazała litość Fanchette i uratowała Petersa, ryzykując przy tym własne życie (choć wielokrotnie potwierdzała, że obojętny jej los podbitych i przeciwników).

Na jeden z najważniejszych problemów ukazanych w „Niemcach” uwagę zwraca pierwotny tytuł utworu - „Niemcy są ludźmi”. Autor wyraźnie przedstawił rozbieżne opinie i systemy wartości poszczególnych bohaterów, potęgując ich rozdźwięk kontrastem między ojcem i synem. Profesor Sonnenbruch, wybitny biolog, który dzięki swoim dokonaniom na płaszczyźnie naukowej, zyskał wielkie uznanie, z niechęcią i wstydem patrzył na działania Hitlera (inną kwestią jest wykorzystywanie odkryć Sonnenbrucha w procesie anihilacji innych narodów). Natomiast Willi, jego syn, w młodości wstąpił do Hitlerjugend, a później kontynuował militarną karierę w szeregach SS. W przeciwieństwie do ojca nie odczuwał żadnego wstydu, kiedy rozmawiał z mieszkańcami podbitych państw. Wręcz przeciwnie - z dumą i powagą wygłaszał hasła o niemieckiej wyższości. Ubolewający nad wyborami dokonanymi przez syna profesor Sonnenbruch nazwał go nawet największą hańbą swego życia. Tym sposobem przełamał Kruczkowski pojawiający się u wielu twórców schemat ukazywania Niemców jako jednorodnej, przesączonej nienawistnymi ideami masy, zaznaczając, że i oni różnie przyjmowali „wartości” narzucane przez szalonego dyktatora.

W „Niemcach” ważne miejsce zajmuje również problem moralności. Profesor Sonnenbruch, chociaż odcina się od okrutnych działań swych rodaków, nie potępia ich, a nawet próbuje nie dopuścić do siebie wiedzy o tym, że wyniki jego badań wykorzystywane są w ludobójstwie. Odmienną postawę prezentuje Joachim Peters, dawny asystent profesora. W imię wolności i wcześniej wyznawanych idei gotów jest on poświęcić wszystko, również własne życie. Jego pojawienie się tuż przed uroczystością uświetniającą trzydziestolecie pracy Sonnenbrucha porusza sumienie człowieka, który zwykł uważać się za uczciwego Niemca.
W dramacie Leona Kruczkowskiego poruszone zostają zatem kwestie ludzkiego sumienia, podatności na ideologię (Liesel, Berta, Willi), a także gotowości do poświęceń w imię wartości i dobra drugiego człowieka. Co najważniejsze - te zróżnicowane postawy przejawiają bohaterowie, których korzenie mogłyby nasuwać ich jednoznaczną, potępiającą ocenę (w kontekście wojny, okrucieństwa itd.).

Opisy bohaterów

Profesor Walter Sonnenbruch

Walter Sonnenbruch jest dojrzałym mężczyzną, mężem Berty, ojcem trojga dzieci (Ruth, Willego i Eryka, który zginął pod Stalingradem). Całe swe życie poświęcił on pracy w laboratorium i nauce, stając się w końcu jednym z najbardziej poważanych naukowców, badaczem o niezwykle mocnej pozycji nie tylko w Niemczech, lecz także za granicą.

Sonnenbruch uważa się za uczciwego Niemca. Ku rozpaczy najbliższych (z wyjątkiem Ruth) zupełnie nie interesuje się wydarzeniami na froncie (dotknęła go tylko informacja o śmierci syna), nie wierzy również w niemieckie prawo do dominacji nad innymi narodami. Kiedy otrzymuje od Ruth butelkę koniaku przywiezionego z Francji, odmawia jej przyjęcia, tłumacząc się niechęcią do zła wyrządzanego przez hitlerowców.

Profesor Sonnenbruch zdaje się być człowiekiem dobrym i życzliwym, co szczególnie ujawnia się w jego prywatnych relacjach z najbliższymi i przyjaciółmi (Hoppe). O sytuacji panującej w ówczesnej Europie wypowiadał się on negatywnie, krytykując destrukcyjne zapędy Niemców i przyznając się do wstydu, jaki odczuwał na myśl o spotkaniu ze swymi zagranicznymi przyjaciółmi.

Przyjazne nastawienie do bliźnich zostało potwierdzone przez Sonnenbrucha, gdy w jego willi pojawił się Peters. Jednakże rozmowa z dawnym asystentem uwypukliła również inne cechy Sonnenbrucha - bierność i skłonność do uciekania przed odpowiedzialnością. Naukowiec nie włączył się do czynnej walki z ideologią, którą pogardzał, wybierając miast tego w miarę spokojne i beztroskie życie, niemalże zupełną izolację od zewnętrznego świata i zupełne poświęcenie się swoim badaniom.

Joachim Peters

Przed wybuchem II wojny światowej był asystentem profesora Sonnenbrucha oraz jego przyjacielem. Obaj wierzyli w te same wartości, dzielili wspólną wizję świata. Jednakże Peters został wkrótce aresztowany za antyfaszystowskie poglądy, a następnie osadzony w jednym z nazistowskich obozów.

W utworze Peters pojawia się w II akcie, kiedy składa niezapowiedzianą wizytę dawnemu mistrzowi. Ranny i wygłodzony mężczyzna pragnie uzyskać od Sonnenbrucha wsparcie i pomoc. Odkrywa jednak, że profesor nie jest już tym człowiekiem, którego znał. Wybitny naukowiec niemal zupełnie odseparował się od otaczającej rzeczywistości i z obojętnością patrzył na świat roztaczający się poza murami laboratorium. Zupełnie odmienną postawę przybrał właśnie Peters. Dla niego walka z nieprzyjaciółmi wolności była sensem, spełnieniem. Zamierzał dotrzeć do Hanoweru, gdzie chciał ponownie zjednoczyć się z przyjaciółmi o takich samych poglądach.

Berta Sonnenbruch

Żona Waltera Sonnenbrucha, kobieta dotknięta chorobą, przez którą poruszała się na wózku inwalidzkim. Spośród trojga swoich dzieci (Willego, Ruth i nieżyjącego już Eryka) większa miłością zdawała się darzyć właśnie synów. Pamiętając o tym, co spotkało męża Liesel, źle znosiła rozstania z Willim, była wręcz o niego zazdrosna.

Berta Sonnenbruch należała do tych osób, które przyswoiły sobie ideologię nazistowską i traktowały ją w sposób nadzwyczaj poważny. Z niechęcią patrzyła na wycofanego Waltera i gorąco cieszyła się z militarnych triumfów swego kraju. Jej ideologiczne zaślepienie doprowadziło do ochłodzenia się relacji z mężem. Nie rozumiała ona Waltera, nie szczędziła mu obelg i złośliwości.

Willi Sonnenbruch

Willi Sonnenbruch - syn profesora Waltera i Berty - to liczący nieco ponad dwadzieścia lat mężczyzna, który w młodości przynależał do Hitlerjugend.
Do Getyngi Willi przybył z okupowanej przez nazistów Norwegii, gdzie pełnił obowiązki oficera SS. Jak sam przyznał w rozmowie z Mariką, swą kochanką, nie wyruszył do Niemiec by uczcić jubileusz ojca (uważał go za tchórza), lecz aby spotkać się z matką. To właśnie ona była jego największą miłością.

Osobowość Willego Sonnenbrucha najlepiej oddawał mundur, który nosił. Ten cyniczny i bezlitosny bohater z zimną krwią wykorzystywał ludzkie słabości, aby osiągać swe cele. Przykładem jego okrucieństwa była rozmowa z panią Soerensen. Dostrzegłszy na jej szyi piękny medalion, oficer SS postanowił zdobyć go dla matki. Willi Sonnenbruch studiował kiedyś historię sztuki, toteż wiedział, jak bardzo wartościowy był ten drobiazg. Mimo to zaoferował za niego zaledwie 50 koron, a w dodatku posłużył się bezwzględnym kłamstwem, dając kobiecie nadzieję i mówiąc, że jej syn wymknął się z niemieckiej niewoli (Christian tak naprawdę umarł wskutek ran odniesionych podczas przesłuchania).

Willi Sonnenbruch odczuwał dumę z bycia Niemcem, a swój naród postrzegał jako najznamienitszy, utożsamiający najważniejsze wartości. Bez zawahań uczyniłby wszystko, aby przysporzyć mu chwały. Z niechęcią i pogardą patrzył natomiast na przeciwników nazistowskich Niemiec, nawet swego ojca uważał za tchórza.

Ruth Sonnenbruch

Córka profesora Sonnenbrucha jest jedną z najciekawszych postaci, które pojawiają się w dramacie Leona Kruczkowskiego. Bohaterka sama opisuje siebie jako artystkę, osobę pragnącą chłonąć świat i żyć dla własnej przyjemności. Z obojętnością patrzy ona na ogarnięta wojną Europę, wykorzystując sytuację i odbywając kolejne podróże.

Ruth zdaje się być kobietą wyniosłą i nieprzystępną. Jednakże w wielu sytuacjach wykazuje się empatią i współczuciem. To ona chroni Fanchette przed koniecznością oglądania egzekucji ojca, to ona ratuje Petersa, ryzykując dlań własnym życiem. Córka Sonnenbrucha zawsze postępuje według swoich przekonań, a gdy jest to konieczne, odważnie podnosi głos na oficera SS lub mocno uderza własnego brata.

Ruth Sonnenbruch to postać niejednoznaczna i intrygująca. Chociaż odcina się od kwestii politycznych i wielokrotnie podkreśla swą obojętność na los innych, nie waha się wyciągnąć pomocnej dłoni do tych, którzy znaleźli się w potrzebie. Gdy padają pytania o motywy skłaniające ją do takiego postępowania, odpowiada, że przedstawiwszy je, nie zostałaby zrozumiana. Być może poszukuje po prostu nowych wrażeń, być może wewnątrz odczuwa prawdziwą potrzebę wspierania innych.

Liesel Sonnenbruch

Wdowa po Eryku, najstarszym synu Sonnenbruchów, który zginął pod Stalingradem. Oprócz męża straciła również dzieci (w czasie bombardowań). Na skutek przeżytych tragedii stała się osobą zgorzkniałą, wręcz zaślepioną przez nienawiść. To ona powiadomiła policję o tym, że w domu Sonnenbruchów przebywał Peters.

Hoppe

Były woźny w zakładzie profesora Sonnenbrucha, a następnie żandarm przebywający na terenie okupowanej Polski. Ojciec trojga dzieci, człowiek poczciwy, chcący jak najlepiej wykonywać swoje obowiązki, by w ten sposób zapewnić rodzinie bezpieczeństwo.

W pierwszym akcie zabija on żydowskiego chłopca, którego przyprowadza Schultz. Zanim jednak to uczyni, przeżywa poważne wątpliwości, gotów jest nawet wypuścić dziecko. Na przeszkodzie staje mu jednak wciąż obserwujący go młynarz. Gdyby Schultz doniósł, że Hoppe nie postąpił zgodnie z przepisami, karę mógłby ponieść nie tylko żandarm, lecz również jego rodzina.

Młynarz Schultz

Mieszkający w Polsce młynarz, który przyprowadził na posterunek żandarmerii żydowskie dziecko. Następnie, oddaliwszy się już, sprawdzał, czy Hoppe postąpił w określony przez prawo sposób.

Pani Soerensen

Właścicielka zakładu krawieckiego, matka Christiana Fonsa, norweskiego młodzieńca aresztowanego przez SS. W sprawie swego syna przychodzi do Sonnenbrucha. Rozmawia z Willim w sposób bardzo rozważny i delikatny, przykuwa jego uwagę drogocennym naszyjnikiem.

Marika

Norweska kochanka Williego Sonnenbrucha.

Fanchette

Barmanka pracująca we francuskiej oberży, którą odwiedzają Ruth i oficer SS. Z niechęcią odnosi się do Niemców, wciąż podkreśla, że Francuzi nie są u siebie sami. Bardzo mocno przeżywa fakt, iż jej ojciec ma zostać powieszony na rynku w czasie publicznej egzekucji.

Tourterelle

Właściciel oberży, wuj Fanchette. Mężczyzna niewidzący sensu w stawianiu Niemcom aktywnego oporu.