Pan Tadeusz – opracowanie, motywy, interpretacja, charakterystyka bohaterów

Geneza

„Pan Tadeusz”, powszechnie uznawany za polską epopeję narodową, powstał w latach 1832 – 1834. Klęska powstania listopadowego bardzo mocno dotknęła Adama Mickiewicza, a obraz ojczyzny po tym zrywie narodowowyzwoleńczym uległ znacznej zmianie. Bezwzględne represje i wzmożone wysiłki mające na celu wyplenienie patriotycznych wartości nie mogły pozostać bez odpowiedzi. Tym bardziej, że sam poeta doświadczał wyobcowania. Będąc emigrantem w Paryżu, przeżywał Mickiewicz niezwykle trudne chwile, tęskniąc do ukochanego i wciąż deptanego przez zaborcę kraju. Reakcją artysty okazał się właśnie „Pan Tadeusz” – dzieło, które powstawało w wielu etapach.

Pierwsze koncepcje autora zakładały stworzenie tekstu krótkiego, skoncentrowanego na wewnętrznych sprawach Soplicowa, opisującego sferę zwyczajów i obyczajów. Jednak z czasem coraz więcej miejsca w dziele Mickiewicza zyskiwała charakterystyczna postać Jacka Soplicy, a związany z nią wątek patriotyczny okazał się dominującym w wizji Mickiewicza.

Czas i miejsce akcji

Czas akcji poematu to rok 1811 (księgi I – X), dokładnie pięć dni sierpnia lub września (Tadeusz przybywa do Soplicowa w piątek, ksiądz robak umiera we wtorek), na co wskazują ceremonie – niedzielna msza – oraz elementy świata przyrody – grzyby, gromadzone przy stodole zboże, intensywne prace polowe). Z kolei księgi XI i XII przedstawiają wydarzenia rozgrywające się w dzień Najświętszej Panny Kwietnej - święto nieistniejące w polskim kalendarzu liturgicznym, być może odpowiednik dnia Matki Boskiej Zielnej – roku 1812.

Warto zaznaczyć, iż w dziele pojawiają się retrospekcje przenoszące akcję w lata minione (np. bitwa pod Samosierrą).

Głównym miejscem akcji dzieła Mickiewicza jest Soplicowo – niewielki, lecz zadbany i starannie prowadzony majątek Sędziego. Nieopodal opisanego dworku znajdują się: zamek Horeszków, karczma Jankiela, Dobrzyn, lasy i bory („Świątynia dumania” Telimeny), pola i kaplice.

Najważniejsze motywy

Motyw ojczyzny

Kraj dziecięcy przedstawiony został w dziele Mickiewicza w sposób arkadyjski. Szczególnym wycinkiem pięknej przestrzeni Litwy jest Soplicowo – miejsce, w którym życie płynie spokojnym rytmem, jaki wyznacza natura. W tej rzeczywistości rządzą dobro i harmonia, a konflikty zażegnywane są szybko.

Soplicowo można postrzegać także jako metaforę ojczyzny, jej wspomnienie. Ta przestrzeń wciąż pozostaje wolna, pełna szacunku dla dawnych bohaterów. Nawet zaatakowana przez Moskali, dzięki jedności i zgodzie ludzi, odpiera ten atak.

Motyw miłości

W „Panu Tadeuszu” można dostrzec kilka rodzajów tego uczucia. Pierwszy z nich nawiązuje do romantycznego sposobu widzenia miłości. Jacek Soplica i Ewa Horeszkówna, chociaż wywodzą się z innych stanów, złączeni są silnym uczuciem, którego nić ostatecznie przecina Stolnik. Klęska uczucia prowadzi ostatecznie do śmierci (symbolicznej) bohatera. Druga miłość to miłość spełniona, jaka łączy Zosię i Tadeusza. Ich związek nie tylko pokonuje niełatwe przeszkody (niechęć Horeszków i Sopliców), ale także zaprowadza nowy porządek w okolicy, przynosząc ład i porządek. Za przykład trzeciej miłości można uznać iście oświeceniowe, nieco komiczne zaloty Telimeny. Wciąż zmieniając adresatów swoich uczuć, kobieta stopniowo odkrywa swe intencje, pokazując, iż „miłość” nie jest dla niej celem, a jedynie środkiem do osiągnięcia go.

Motyw przyrody

Przyroda w „Panu Tadeuszu” buduje niepowtarzalny nastrój, tworzy przestrzeń uświęconą, jedyną w swoim rodzaju. Wciąż jest to przestrzeń, w której człowieka z naturą łączy szczególna więź, a ich harmonijne współżycie jest źródłem szczęścia.

Motyw szlachcica

W dziele Mickiewicza dostrzec można rozbudowany obraz społeczeństwa, lecz oko portrecisty skoncentrowane jest głównie na szlachcie. Postaci takie jak Podkomorzy, Wojski, Sędzia budzą pozytywne emocje, gdyż ukazane zostały z wielkim rozrzewnieniem, zdają się wyrażać tęsknotę za odchodzącą w niepamięć tradycją, szlachecką jednością (przynajmniej w obliczu zagrożenia) i patriotyzmem. Nieco inaczej wygląda obraz biedniejszej części tego stanu – są to ludzie, dla których indywidualne interesy nierzadko stoją ponad dobrem wspólnym, skorzy do walk, chętni do pijatyk.

Motyw patriotyzmu

Patriotyzm silnie zaznacza swą obecność w „Panu Tadeuszu”. Wiąże się on przede wszystkim z postawami określonych bohaterów. Tutaj na pierwszy plan wysuwa się ksiądz Robak, który prowadzi agitację, pragnąc doprowadzić do wybuchu powstania i zrzucenia zaborczego jarzma. Większość postaci wyczekuje momentu zmiany, głęboko wierząc w to, iż nadejdzie on z Zachodu.

Patriotyzm to także pielęgnacja rodzimych tradycji i wartości. W dworku Sędziego te, obok ciężkiej pracy, stoją na pierwszym miejscu.

Interpretacja

Interpretacja inwokacji

Inwokacja (rozbudowana apostrofa) rozpoczynająca „Pana Tadeusza” skierowana jest do Litwy. W pierwszych wersach pojawia się wyraźna aluzja literacka przywołująca fraszkę Jana Kochanowskiego „Na zdrowie”. Później narrator zwraca się do Matki Boskiej, której kult rozwija się nie tylko w ojczyźnie, ale także w jego sercu, co podkreśla, wspominając dawny cud. Ma nadzieję, że Królowa Polski pozwoli mu wrócić do ukochanej ojczyzny. Jednak zanim to się stanie, narrator pragnie przenieść się tam za pomocą myśli. Kolejne partie tekstu przynoszą opis litewskiego krajobrazu, tamtejszej natury.

Fragment poprzedzający właściwą akcję „Pana Tadeusza” zdradza nieco informacji na temat autora, który, jak można wywnioskować, znajduje się poza ukochaną ojczyzną. Mimo to pielęgnuje jej obraz w głowie, a o pomoc w przywoływaniu kolejnych wspomnień, co ma stanowić dlań pewnego rodzaju podróż (w sferze duchowej) prosi właśnie Matkę Boską. Na podstawie wcześniejszych doświadczeń zakłada, że Jej wstawiennictwo pomoże osiągnąć mu upragniony cel. Litwę można więc odbierać jako przestrzeń uświęconą, opozycyjną do miejsc, w jakich dane było narratorowi przebywać.

Interpretacja epilogu

Epilog jednego z największych dzieł w historii polskiej literatury pierwszy raz został do niego dołączony w 1860 r., a więc już po śmierci autora. Odwzorowany na podstawie jednego rękopisu wciąż stanowi zagadkę dla literaturoznawców, dostarczając przy tym nieocenionych informacji na temat poematu. Przede wszystkim umożliwia połączenie narratora z autorem oraz odsłania motywy i intencje, jakie skłoniły Mickiewicza do stworzenia „Pana Tadeusza”.

Sytuacja większości emigrantów nie była łatwa, była wręcz tragiczna. W takim położeniu znalazł się Mickiewicz – człowiek wielkich idei, którego nieustanne konflikty Polaków na obczyźnie męczyły i irytowały, który nie potrafił także pojąć, dlaczego reszta Europy pozostaje głucha na cierpienie jego ojczyzny. „Pan Tadeusz” miał stać się antidotum na taki stan rzeczy, miał jeszcze raz ożywić Rzeczpospolitą, rozpalić jej obraz barwami dawnych zwyczajów i utrwalić go w sercach odbiorców.

Wielkie dzieło Mickiewicza było więc odpowiedzią na okrutną i bolesną rzeczywistość, na stan ludzi, którzy wszędzie byli obcy i niechciani. Można też odnieść wrażenie, iż autor nie chciał pogłębiać sporów ani zaogniać dyskusji o problemach emigracji. Obrał on inną drogę – przypomniał piękno ojczyzny, przeniósł czytelników w sferę należącą wyłącznie do nich, pozwalając choć przez chwilę poczuć świeżość litewskiego powietrza.

Interpretacja ogólna

„Pan Tadeusz” to dzieło niezwykle rozbudowane, które może być interpretowane na wiele różnych sposobów i wciąż pozostaje otwarte na nowe odczytania. Jednak w świadomości odbiorców, ukształtowanej przez tradycję, wciąż dominujące miejsce zajmuje odniesienie dzieła do ojczyzny. Oglądany z tej perspektywy poemat jawi się jako dokładny i stworzony z niebywałą pieczołowitością zapis obyczajów i zwyczajów, jakich przestrzegano w Rzeczpospolitej na początku XIX stulecia. Jego kontekst historyczny – wyprawa Napoleona na wschód – zdaje się podkreślać fakt, iż Polacy i Litwini muszą sami zadbać o swą niepodległość (uwagę tę wyraża Maciek w ostatniej księdze). Z późniejszej perspektywy to, co osiągnął francuski cesarz, postrzegane było jako rozczarowanie, niepowodzenie. Trzeba jednak dostrzec i drugi aspekt tej kwestii – Mickiewicz na kartach swego dzieła przywołuje wielu polskich bohaterów, którzy przelewają krew w imię obcych interesów, działając z dala od ojczyzny. Można odnieść wrażenie, że, wzorem księdza Robaka, potrzebni są oni właśnie w Rzeczpospolitej, gdzie należy nie tylko wzmacniać ducha narodu, ale także nauczyć go oporu wobec zaborcy.

W kontekście ojczyzny bardzo ważną pozostaje także kwestia zgody. Wewnętrzna walka o zamek leżący nieopodal Soplicowa stwarza Moskalom możliwość ataku i odniesienia łatwego, niewymagającego wysiłku zwycięstwa. Właśnie dlatego ksiądz Robak, Żyd Jankiel i wywodzący się ze szlachty zaściankowej Maciek podkreślają rolę jedności, niechętnie patrząc na wewnętrzne utarczki.

Wartości patriotyczne nie wyczerpują bogactwa dzieła Mickiewicza. Pojawiają się w nim także miłość, przyroda, zwyczaje i obyczaje itp., a każdy z tych motywów realizowany jest na wielu płaszczyznach, co odkrywa mnogość sensów wpisanych w jedno z największych arcydzieł polskiej literatury.

Bohaterowie

Charakterystyka Pana Tadeusza

Bohater, którego przybycie do Soplicowa rozpoczyna tok fabularny dzieła, to syn Jacka Soplicy i ubogiej szlachcianki, którą zabójca Stolnika Horeszki pojął za żonę. Swe imię nosi on na cześć Tadeusza Kościuszki. Ten wysoki, zdrowy, krzepki i nieco otyły mężczyzna (Nazywał się Soplica: wszyscy Soplicowie / Są, jak wiadomo, krzepcy, otyli i silni, / Do żołnierki jedyni, w naukach mniej pilni) pojawia się na w szlacheckim przybytku, by nabrać sił przed wstąpieniem do wojska i odpocząć po okresie, w jakim pozostawał pod dozorem księdza.

Już w chwilę po przekroczeniu progu dworku Sędziego Tadeusz dostrzega piękną, wręcz zjawiskową kobietę. Pech chce, że w czasie uczty bierze za nią Telimenę. W konfrontacji z doświadczoną, bywałą w świecie kobietą o nieprzeciętnej urodzie uwypuklone zostają jego cechy typowe dla młodości – naiwność, porywczość, szybkość formułowania opinii i sądów, niecierpliwość. Gdy uświadamia sobie swą omyłkę (chodziło wszak o Zosię!), jest rozczarowany, odczuwa wyrzuty sumienia – tym silniejsze, im bardziej zbliżała się do niego Telimena – i pragnie popełnić samobójstwo. Plan ten przerywa jednak przyjazd Hrabiego i zgromadzonego przezeń oddziału.

W czasie bitwy syn Jacka Soplicy pokazuje, czyja krew w nim płynie. Celnymi strzałami kładzie kolejnych Moskali, w końcu samemu znajdując się w polu rażenia. Gotów jest wyjść do pojedynku, lecz, kiedy Płut rezygnuje i w swoje miejsce posyła Rykowa, zastępuje go Horeszko.

Udział w starciu z Rosjanami przynosi dla młodzieńca opłakane konsekwencje. Ledwie pięciodniowy pobyt w Soplicowie musi zostać przerwany, gdyż, dla dobra ogółu, uczestnicy zajazdu zobowiązani są opuścić malowniczą okolicę. Jednak w czasie sceny pożegnania z księdzem Robakiem i Sędzią oraz rozmowy z Zosią bohater zyskuje w oczach dziewczyny, a jego szczere łzy otwierają serce córki Ewy. Wtem daje o sobie znać przezorność bohatera, który nie nalega na zaręczyny, pragnąc, by podopieczna Telimeny także go pokochała.

Ostatnia księga opisuje ślub Tadeusza i Zosi. Mężczyzna powraca do na ziemię ojczystą jako oficer, człowiek zaprawiony w bojach i oddany idei ojczyzny. W czasie ceremonii pragnie uwłaszczyć chłopów, ostatecznie przyjmując część z nich do swojego herbu (to samo czyni jego żona).

Postać tytułowego, choć nie głównego, bohatera wprowadza do dzieła świeżość oglądu i szlachetność. Tadeusz z wielką pasją patrzy na litewskie krajobrazy (rozmowa z Hrabią i Telimeną), ogromnym szacunkiem darzy Zosię i Telimenę i jest gotów do poświęceń w imię ojczyzny.

Charakterystyka Jacka Soplicy

Jacek Soplica to najważniejsza i najbardziej wyrazista postać spośród grona bohaterów wprowadzonych przez Mickiewicza do swego dzieła. Jego naznaczona zbrodnią młodość prowadzi do przemiany, której symbolicznym wyrazem jest zmiana imienia.

Wczesne lata życia brata Sędziego upłynęły pod znakiem pijatyk i awantur. Chociaż porywczy, chociaż warchoł, miał w sobie Jacek Soplica wiele wartości. Był człowiekiem charyzmatycznym, potrafiącym porywać tłumy swą osobowością. Niesamowita wręcz odwaga rzucała go w różne miejsca, a on każdorazowo wypływał na powierzchnię. Nic więc dziwnego, że na sejmikach cieszył się wielką popularnością. To właśnie urzekło Stolnika Horeszkę, który dostrzegł w nim cennego towarzysza i stronnika politycznego.

Największym przekleństwem Jacka Soplicy okazała się miłość. Zakochany w Ewie Horeszkównej wiele czasu spędzał w zamku, rozmawiając z jej ojcem. Jednak nigdy nie doczekał się on jego wsparcia w swych staraniach. Mimo miłości żywionej doń przez córkę Stolnika, wywodził się on ze zbyt niskiego stanu (był ledwie synem podczaszego). Urażona duma, zraniony honor i niemożliwe do uciszenia uczucie prowadzą bohatera pod zamek Horeszki w czasie najazdu Moskali. Nie odnalazł on szczęścia, nawet mając przy boku inną kobietę. Upokorzenie sprawiło, że w porywie emocji sięgnął on po broń i, nie mierząc, wypalił w stronę Stolnika. Tym sposobem naznaczył swe życie piętnem zbrodni, ściągając na siebie niechęć okolicznych mieszkańców, zemstę Gerwazego oraz, co najgorsze, wdzięczność Moskali.

Bohater opuszcza więc ojczyznę, decydując się na dobrowolne przyjęcie losu wygnańca i odrzucając wyrazy wdzięczności zaborców. W obcych krajach umiera Jacek Soplica, a rodzi się ksiądz Robak. Wraz tą przemianą silnie zaznacza się pragnienie zadośćuczynienia za popełnione zbrodnie. Zosia – córka wywiezionej na Sybir Ewy – trafia pod opiekę Telimeny, a zabójca jej dziadka płaci za utrzymanie dziewczynki. Całe życie podporządkowuje on idei przywrócenia wolności ojczyźnie, walcząc w napoleońskiej armii i planując rozpalenie powstańczego ognia na Litwie. Właśnie w tym celu ponownie powraca do Soplicowa.

W majątku Sędziego ponownie ujawniają się odwaga i patriotyzm bohatera. Większość czasu spędza na rozsyłaniu wici i prowadzeniu agitacji. Z kolei w czasie polowania na niedźwiedzia szybkim i celnym strzałem ratuje przed pewną śmiercią nie tylko swego syna, ale także Hrabiego Horeszkę – ostatniego potomka rodu (chociaż po kądzieli). Swoją lojalność po raz kolejny udowodnił w czasie starcia z Moskalami, oswobadzając mieszkańców Soplicowa i okolic, zasłaniając Hrabiego przed kulami nieprzyjaciół i pomagając Gerwazemu.

Odważna postawa księdza Robaka prowadzi do ponownego otwarcia rany, którą odniósł w czasie jednej z historycznych bitew. Na łożu śmierci dochodzi do jego konfrontacji z Gerwazym. Klucznik, chociaż poprzysiągł zemstę na mordercy Stolnika, ostatecznie, dostrzegając liczne zasługi dawnego wroga, przebacza mu i informuje go o znaku krzyża, jaki uczynił (na znak wybaczenia) Horeszko.

Jacek Soplica to postać wyjątkowo złożona, niejednorodna. Budują ją dwie sylwetki, dwie historie. Najprawdopodobniej sam bohater nigdy nie pogodził się z popełnioną zbrodnią i wciąż nie miał odwagi spojrzeć w oczy mieszkańcom Soplicowa. Dlatego przybył tam jako ksiądz Robak, wyjawiając prawdziwą tożsamość tylko swemu bratu. Nawet Tadeusz nie dowiedział się od niego prawdy: "Nie - rzekł Ksiądz - o niczem / (Płacząc długo z zakrytem rękami obliczem). / I po cóż by miał wiedzieć biedny, że ma ojca, / Który się skrył przed światem jak łotr, jak zabojca?). Jednak czuła i opiekuńcza ręka Jacka Soplicy, chociaż niewdziana przez Tadeusza, roztaczała nad nim swą opiekę. To właśnie ojciec chciał, by Sędzia zaręczył młodzieńca z Zosią, przywracając w ten sposób spokój i porządek w Soplicowie.

Po śmierci Jacek Soplica został rehabilitowany, przywrócono o nim pamięć, a order Legii Honorowej powieszono na jego nagrobku. Postać ta zawsze będzie budzić wielkie kontrowersje, rodzić sprzeczne opinie. Jednak sama przemowa Podkomorzego i nadanie orderu przez cesarza zdają się wyrażać fakt, iż zbrodnia Soplicy, chociaż nie zostanie zapomniana, została wynagrodzona.

Charakterystyka Telimeny

Telimena – bohaterka drugoplanowa „Pana Tadeusza” – jest postacią intrygującą, tajemniczą. Chociaż Sędzia nazywa ją „siostrą”, nie jest ona spokrewniona z Soplicami. Jednak na prośbę Jacka, będąc jeszcze mieszkanką Petersburga, bierze pod opiekę Zosię.

Jest to kobieta w kwiecie wieku, niezwykle urodziwa i powabna. Swoim wytwornym sposobem bycia zwraca uwagę Tadeusza. Odróżnia się ona od reszty bohaterów, nie mogąc znaleźć miejsca w wiejskiej scenerii. W czasie grzybobrania jest znudzona i odchodzi na stronę, podczas uczt nie ukrywa zmęczenia poruszanymi tematami. Z kolei doskonale radzi sobie w czasie rozmów prowadzonych w cztery oczy, szczególnie z płcią męską. Z łatwością uwodzi Tadeusza, być może jeszcze swobodniej czuje się w towarzystwie Hrabiego.

Można przypuszczać, iż Telimena jest wdową, która stara się znaleźć męża – najlepiej posiadającego niemały majątek. Wobec Tadeusza snuje plany, by zabrać go do Rosji, gdzie młodzieniec wejdzie w towarzystwo i zapewni sobie wysoką posadę. Równocześnie drażni ją jego brak doświadczenia, swoista młodości naiwność. Z kolei Hrabia, chociaż wysoko urodzony, przystojny, niepokoi ją zmiennością, boi się ona także reakcji otoczenia na taką relację.

Telimena w świecie flirtu czuje się jak ryba w wodzie. Planuje nawet wykorzystać Zosię, by osiągnąć upragniony cel i zdobyć zamożnego męża. W ostatniej księdze dzieła kobieta pojawia się na ślubnym kobiercu z Rejentem. Widząc Hrabiego, jest gotowa porzucić dlań mężczyznę, który ubrał strój stylizowany na francuski, lecz Horeszko odmawia jej, widząc jej niestałość i determinację w poszukiwaniu męża.

Dawna mieszkanka Petersburga to postać wprowadzająca do dzieła olbrzymią dozę humoru. Jej postępowanie nie wynika z chęci czynienia krzywdy innym, raczej przywodzi na myśl bohaterki oświeceniowych komedii. Przy tym nie można odmówić jej rozumu, doświadczenia oraz dobrego serca (wychowanie Zosi).

Charakterystyka Zosi

Zosia jest córką Ewy Horeszkównej i jej męża (wybranego przez Stolnika) – wojewody. W 1811 roku ma czternaście lat, a wychowana została, zgodnie z wytycznymi Telimeny, z dala od ludzi, poświęcając więcej czasu na obcowanie z naturą niż przebywanie wśród ludzi, chłonięcie atmosfery wielkiego miasta, salonu. Być może petersburżanka chciała dopiero wprowadzić ją w wyższe sfery, osiągając piorunujący efekt.

Wnuczka Stolnika Horeszki jest zjawiskowo piękna, a przynajmniej taką widzi ją Tadeusz, gdy przybywa do Soplicowa. Biała sukienka symbolizująca niewinność, jasne włosy oraz tajemnicza aureola promieni słonecznych sprawiają, że dziewczyna ukazuje się bohaterowi niczym anioł. Fascynację jej urodą przeżywa także Hrabia. Dziewczyna, żyjąc w świecie natury, porusza się niczym tajemnicza istota pochodząca nie z tego świata.

Zosi nie brak odwagi – w czasie zajazdu obejmuje Sędziego, chcąc chronić go przed nieprzyjacielem. Nie jest także, jak mogłoby się wydawać, naiwną szczebiotką. W czasie rozmowy z Tadeuszem szybko ukazuje autentyczność i głębię swych uczuć, tego samego poszukując u mężczyzny.

Córka Ewy Horeszkównej jest postacią wyidealizowaną. Urodą wyraźnie nawiązuje do typowo słowiańskich wzorców, z kolei rozsądkiem zdaje się znacznie przewyższać swe rówieśniczki. Jest prosta, autentyczna, szczera, ceni życie na wsi (chce uwłaszczyć chłopów). Można odnieść wrażenie, że w przyszłości okaże się idealną gospodynią – właścicielką wielkiego dworu i zamku.

Charakterystyka Hrabiego

Hrabia to ostatni męski potomek Horeszków, chociaż po kądzieli. W Soplicowie pojawia się on, by dopełnić formalności związanych z procesem o zamek. Postępowanie to chce, powodując złość Gerwazego, ugodą.

Od początku można odnieść wrażenie, iż mężczyzna zupełnie nie wpasowuje się w rzeczywistość Soplicowa. Jest przeciwieństwem Sędziego – dobrego gospodarza, właściciela, który starannie dogląda swego dworu. Nosi się na wzór angielski, pasjonują go obce kultury (wychował się za granicą). Od Gerwazego pragnie dowiedzieć się jak najwięcej o zamku, lecz zamiast walczyć o jego odzyskanie (przynajmniej początkowo) zajmuje się szkicowaniem murów.

W czasie rozmów z Telimeną ujawniają się główne fascynacje Sędziego. To bardzo utalentowany rysownik, lecz rodzime pejzaże postrzega jako nudne, zbyt monotonne. Nadto wielce ceni sztukę. Przy tym, podobnie jak petersburżanka, nie do końca odnajduje się w politycznej rzeczywistości Soplicowa. W znacznej mierze ulega namowom Gerwazego, stając na czele oddziału wyruszającego z atakiem na dworek Sędziego. W tym wypadku ujawnia się jego niestałość (konflikt rozpoczyna się od drobnej sprzeczki, a przeradza się niemal w potyczkę).

Hrabia jest człowiekiem wykształconym, bystrym i zręcznie prowadzącym swe relacje z innymi. W czasie zajazdu nie chce doprowadzić do rozlewu krwi, zaś podczas bitwy z Moskalami wykazuje się odwagą, stając do pojedynku z kapitanem Rykowem. Popełnia jednak błąd w sferze uczuciowej, dotrzymując wierności Telimenie. Gdy wraca do Soplicowa w stopniu pułkownika, dostrzega kobietę podążającą do ołtarza u boku Rejenta. Chociaż gotowa jest ona opuścić mężczyznę, Hrabia nie wyraża na to zgody, unosząc się dumą.

Ostatni z Horeszków to postać budząca sympatię odbiorcy. Lubiany w okolicy ekscentryk daje się poznać jako bohater o nietypowym sposobie patrzenia na świat. Kilkukrotnie podkreśla on, że stworzony został do wielkich czynów, jakich następnie dokonuje. Jego zamiłowanie do gotycyzmu, sztuki oraz otwarte, nieco naznaczone wyobraźnią podejście do życia stanowią swoistą zapowiedź romantyzmu.

Charakterystyka Gerwazego

Gerwazy Rębajło to klucznik Horeszków, wierny przyjaciel i sługa nieżyjącego już Stolnika. Nigdy nie pogodził się on ze śmiercią ojca Ewy i nadal nakręcał zegary w zamku, otwierał i zamykał drzwi, które sam wstawił. Przy tym był zaprzysiężonym wrogiem Sopliców.

Klucznik to postać dobrze wysoka, dobrze zbudowana. Jego pomarszczona twarz jest „przyozdobiona” bliznami, co świadczy, że nie stronił on od walki. Wciąż nosi strój, w jakim służył Stolnikowi, u jego pasa wiszą pęk kluczy oraz słynny na całą okolicę rapier – Scyzoryk. Bohatera często nazywają Półkozicem (od jego herbu) lub Mopankiem (od ulubionego powiedzenia).

Sługa Horeszków wciąż zdaje się żyć w świecie zamieszkanym przez Stolnika. Nie potrafi zaakceptować nowej rzeczywistości, z wielką zaciekłością nienawidzi Sopliców. Na dawne wydarzenia patrzy z niezmiennej pozycji, zupełnie nie dostrzegając winy w zachowaniu Horeszki, a za wszystko obwiniając Soplicę. Jego nienawiść do Jacka była tak wielka, że postanowił ukryć przed wszystkimi fakt, iż Stolnik wybaczył swemu mordercy. Przy tym za wszelką cenę starał się doprowadzić do eskalacji konfliktu między Sędzią a Hrabią, przyczyniając się ostatecznie do organizacji ostatniego zajazdu na Litwie.

Chociaż Gerwazy postępował w sposób jednorodny, działając jakby w zaślepieniu, jest to postać cechująca się wieloma zaletami. To przede wszystkim odważny, nielękający się żadnego przeciwnika żołnierz. Jest także człowiekiem doświadczonym, wiele wiedzącym o życiu, a przez to cieszącym się szacunkiem okolicznej szlachty. Jednak swe najlepsze oblicze Gerwazy ujawnia w czasie spowiedzi księdza Robaka. Jego nastawienie do Jacka Soplicy zmienia się, gdy ten wyznaje, iż nie miał nic wspólnego z Moskalami (Gerwazy szczerze ich nienawidził, czego dowiódł, zabijając Płuta), wtedy przechodzi od początkowej nienawiści do współczucia połączonego z wybaczeniem.

Gerwazy jest postacią specyficzną, mogącą budzić niechęć, nieco odstręczającą. Jednak zrozumiawszy jego motywy, można dostrzec w nim pewne pozytywne cechy. Z kolei w ostatnich księgach staje się zupełnie innym człowiekiem – ponownie radosnym i szczęśliwym.

Pozostali bohaterowie

Stolnik Horeszko

Ojciec Ewy, właściciel zamku. Zapalony polityk, zwolennik Sejmu Wielkiego. W Jacku Soplicy widział przede wszystkim orędownika własnych spraw (Soplica cieszył się popularnością okolicznej szlachty), nie liczył się z jego uczuciami, uważając, iż wywodzi się ze zbyt mało znamienitej rodziny. Dla córki, której przyszłość planował samodzielnie, szukał męża pełniącego wysoki urząd.

Ewa Horeszkówna

Córka Stolnika, którą mężczyzna otaczał staranną opieką. Kochała Jacka Soplicę, lecz wybrał dla niej wojewodę. Po śmierci Horeszki kobieta zmarła zesłana na Sybir, doczekawszy jednego dziecka – Zosi.

Sędzia

Sędzia jest bratem Jacka Soplicy. W młodości także doznał cierpienia spowodowanego miłością – zaręczony z córką Wojskiego nie doczekał małżeństwa, gdyż kobieta zmarła. Postanowił wtedy pozostać wiernym temu uczuciu i nazywał siebie wdowcem. Od tego momentu niemal zupełnie poświęcił się swemu gospodarstwu, dbając nie tylko o jego rozwój, ale także o przestrzeganie szlacheckich zwyczajów i obyczajów. Dzięki temu Soplicowo jest prawdziwą ostoją patriotyzmu i polskości.

Wojski Hreczecha

Jedna z najbardziej charakterystycznych postaci w „Panu Tadeuszu”. Stary gawędziarz, źródło wiadomości na temat tradycji, myślistwa itp., kucharz i znawca polskich potraw. Na terenie Litwy słynął jako najlepszy w rzucie nożem do celu. W czasie konfliktów starał się zmierzać w stronę zgody, szukając punktów wspólnych dla zwaśnionych stron.

Protazy

Niegdyś woźny w dworze Sędziego. W tych czasach czynnie brał udział w rozprawach, rozwoził pozwy itp. Cechuje się uporem (przeniesienie uczty do zamku), niechętnie patrzy na wrogich Soplicom Horeszków. Ostatecznie między nim a Gerwazym rodzi się silna przyjaźń.

Podkomorzy

Jedna z osób najbardziej cenionych przez Sędziego. W czasie uczt zajmuje honorowe miejsce, wygłasza przemowy. Konserwatysta i miłośnik szlacheckiego porządku, czego dowód daje niejednokrotnie. Bierze udział w zakończeniu starcia z Moskalami, następnie podejmuje starania, by wiadomość o tym wydarzeniu nie dotarła do władz. W czasie wesela prowadzi poloneza, idąc w pierwszej parze z Zosią.

Rejent

Urzędnik sądowy (notariusz), właściciel charta o imieniu Kusy i strzelby – „Sagalasówki”. Zapalony myśliwy, który wciąż rywalizuje z Asesorem. Ostatecznie zostaje mężem Telimeny. Zmuszony przez kobietę zaczyna ubierać się w myśl mody francuskiej.

Asesor

Urzędnik sądowy (doradca sędziego), właściciel charta o imieniu „Sokół” i strzelby „Sanguszówki”. Także zapalony myśliwy, jak łatwo się domyśleć – wciąż rywalizuje z Rejentem. W ostatniej księdze bierze ślub z Teklą Hreszczanką.

Jankiel

Niezrównany cymbalista, który prowadzi karczmę. To właśnie w niej ksiądz Robak prowadzi agitację dotyczącą powstania. Gdy szlachta z zaścianka planuje atak na Soplicowo, wraz z duchownym i Bartkiem Prusakiem stara się powstrzymać ją przed realizacją tego zamiaru.

Bartek Prusak

Przedstawiciel szlachty zaściankowej. Swój przydomek zawdzięcza nienawiści do Prusaków, z którymi zaciekle walczył. Staje się sojusznikiem księdza Robaka, także stara się wyperswadować reszcie szlachty najazd na Soplicowo.

Maciej Dobrzyński

To liczący ponad siedemdziesiąt lat mężczyzna, który stoi na czele zaścianku. Określany jest wieloma przydomkami (np. „Maciek nad Maćkami” lub „Rózeczka” od karabeli).

Jedna z najważniejszych postaci w hierarchii okolicznej szlachty. Doświadczenie pozwalało mu orientować się w zawiłych sprawach, które przekładał na prostszy język. Nie wziął udziału w najeździe na Soplicowo, lecz przybył tam z Robakiem (rozpoznał w nim Soplicę, lecz nikomu o tym nie powiedział), by oswobodzić dworek. W czasie wesela jako jedyny wyraził sceptycyzm dotyczący Napoleona i odzyskania niepodległości pod francuską flagą. Głosił konieczność pojawienia się polskiego bohatera.

Kapitan Ryków

Moskal, który przebywa w jednej z pobliskich wiosek. Stara się unikać konfliktów, sam mówi, że szanuje Polaków; jest zapraszany na uczty odbywające się u Sędziego. Jednak w czasie starcia w Soplicowie walczył zaciekle – jak na starego żołnierza przystało. Przy tym, po fakcie, starał się załagodzić sytuację w sposób ugodowy.

Major Płut

Wyższy w hierarchii od Rykowa, chociaż wywodzący się z polskiej rodziny. Gotów uczynić wszystko, by wspiąć się na kolejny szczebel drabiny kariery. W czasie starcia w Soplicowie imponował odwagą dopóki przewaga była po jego stronie. Chciał, by zamiast niego pojedynkował się Rykow, a następnie uciekł w pokrzywy, gdzie dosięgło go żądne zemsty ramię Gerwazego.