Pan Wołodyjowski – opracowanie, problematyka, bohaterowie

Geneza

„Pan Wołodyjowski” ukazywał się w latach 1887 - 1888 w warszawskim „Słowie”, a z niewielkim opóźnieniem w „Czasie” i „Dzienniku Poznańskim”. Pierwsze wydanie książkowe trafiło do rąk czytelników w 1888 r. Powieść była dziełem wyczekiwanym, stanowiła wszak zwieńczenie Trylogii, a jej treścią było domknięcie losów jednego z najbardziej lubianych i podziwianych bohaterów Sienkiewicza - Michała Wołodyjowskiego.

Jeszcze w czasie pracy nad „Potopem” autor stracił żonę. Dokończywszy dzieło, wyruszył w podróż do Konstantynopola (1886), odwiedziwszy po drodze Węgry i Rumunię. Wyprawa ta stała się jedną z inspiracji dla nowego dzieła. Pomysłów dostarczyła Sienkiewiczowi także historia - wszak to zwycięstwa pod Chocimiem (1673) i Wiedniem (1683), które autor wspomniał w wieńczącym serię epilogu, uznawane są za jedne z największych w historii Polski.

Czas i miejsce akcji

Akcja „Pana Wołodyjowskiego” toczy się w latach 1668 - 1673. Dla bardziej precyzyjnego obrazu można podzielić ją na dwie części. Pierwsza obejmuje okres elekcji warszawskiej (tutaj następuje zawiązanie wątku miłosnego), druga, której początek liczy się od 1671, rozgrywa się w czasie pierwszych niepokojów na granicy Rzeczpospolitej i Turcji. Utwór zostaje zamknięty epilogiem opisującym bitwę pod Chocimiem (1673) będącą zamknięciem wątków rozpoczętych w powieści.

Miejscem akcji są ziemie należące do Rzeczpospolitej (Warszawa, Mokotów, Chreptiów, Raszków, Kamienie Podolski) oraz tereny będące we władaniu Turcji (w czasie wypadów zbrojnych).

Problematyka

Wątek miłosny, który stanowi dominantę fabularną powieści Henryka Sienkiewicza, został, przynajmniej w pierwszej części utworu, przedstawiony w sposób zbliżony do znanego z komedii. Chociaż w tle pozostaje tragedia głównego bohatera, mnożące się nieporozumienia i zawiązywane intrygi (Zagłoba i jego usilne staranie połączenia Michała i Basi) mogą budzić uśmiech czytelnika. Jednakże dla bohaterów stają się źródłem cierpień, szczególnie dotkliwie znosi je Jerzy Michał Wołodyjowski. Mężczyzna, który spędził wiele lat w służbie Rzeczpospolitej, poświęcił dla niej niemalże wszystko. W przeciwieństwie do innych oficerów nie założył rodziny (śmierć Anusi Borzobohatej) ani też nie posiadał prywatnego majątku. Stabilizacja u boku Basi Jeziorkowskiej stała się więc dla niego sensem życia, co narrator wielokrotnie podkreśla, opisując miłość pary.

Kiedy ojczyzna wzywa po raz kolejny, Wołodyjowski nie waha się. Hetman Sobieski nazywa go człowiekiem doświadczonym i zaufanym, co samo w sobie zobowiązuje do udzielenia pomocy będącemu w potrzebie krajowi.

Sienkiewicz - na przykładzie głównego bohatera - jeszcze raz ukazuje więc, jak ważnymi wartościami w ludzkim życiu są honor, odwaga, ojczyzna oraz Bóg. Poświęcenie wszystkiego w imię tych ideałów przynosi Wołodyjowskiemu długo oczekiwane szczęście (u boku Basi doświadcza prawdziwej radości) oraz ratuje go przed goryczą kapitulacji.

Postawę, jaką można skontrastować z obrazem głównego bohatera, prezentuje Mikołaj Potocki, starosta podolski, generał twierdzy. Jest to postać egoistyczna, dbająca wyłącznie o korzyści własnego rodu. W dodatku pozostaje on w konflikcie z Janem Sobieskim, co utrudnia współpracę i przynosi liczne szkody.

„Pan Wołodyjowski” nie ukazuje, w przeciwieństwie do „Potopu”, całościowej panoramy społeczeństwa zamieszkującego Rzeczpospolitą. W dziele tym autor skupia się głównie na jednostkach, pokazując cierpienia wywołane wojną, opłakane skutki złych wyborów oraz postawy godne pochwały i haniebne, niehonorowe.

Bohaterowie

Michał Wołodyjowski

Główny bohater początkowo pogrążony jest w rozpaczy po utracie ukochanej Anusi Borzobohatej. Niemalże zupełnie zrywa kontakt ze światem zewnętrznym i decyduje się dołączyć do kamedułów. Zmienia zdanie pod wpływem Zagłoby, a późniejsze małżeństwo z Basią Jeziorkowską staje się dlań swoistym wynagrodzeniem doznanych krzywd.

W trzeciej części Trylogii Wołodyjowski jest mężczyzną dojrzałym, wyraźnie zmęczonym ciągłą wojaczką. Szczególnie cierpi z powodu krzywd doznanych w życiu prywatnym, w którym niedane było mu odnaleźć szczęście. Śmierć Anusi Borzobohatej i wywołany nią stan apatii (depresji) sprawiają, że bohater poszukuje szczęścia w klasztorze.

Wołodyjowski cieszy się ogromnym szacunkiem szlachty i żołnierzy. W ciągu wielu lat swej służby dla Rzeczpospolitej wsławił się męstwem, niezłomnością, talentem przywódczym i niesamowitymi umiejętnościami szermierskimi. Sam hetman Sobieski nazywa go człowiekiem godnym zaufania i lojalnym, pokładając w nim nadzieję na skuteczną obronę południowo-wschodnich granic.

Ostatnia powieść wchodząca w skład Trylogii daje czytelnikowi szansę bliższego przyjrzenia się codzienności bohatera. Jest to mężczyzna uczuciowy, honorowy i wyrozumiały. Chociaż cieszy się ogromną sławą, nie wynosi się ponad innych (zauważa to Azja Mellechowicz). Ważną rolę w jego życiu odgrywa także wiara - Wołodyjowski powierza swoje sprawy Bogu, wierząc w Jego opiekę i przychylność.

„Pan Wołodyjowski” zamyka losy postaci pojawiającej się we wszystkich częściach Trylogii w sposób bohaterski, wręcz heroiczny. Oto umiera wielki obrońca ojczyzny, człowiek, który za wszelką cenę chciał uniknąć gorzkiego smaku klęski i obronić swój honor. Głęboka wiara w Boga daje mu nadzieję na ponowne spotkanie Basi Jeziorkowskiej. Rozstanie z ukochaną przychodzi mu ciężko, ale wie, że prawdziwy rycerz ma rycerskie obowiązki.

Basia Jeziorkowska

Basia Jeziorkowska jest postacią, która nie pojawiła się we wcześniejszych częściach Trylogii. Kiedy przyjeżdża do dworku Ketlinga z panią Makowiecką, szybko zwraca uwagę starego Zagłoby. To żywotna, dynamiczna dziewczyna o jasnych włosach, różowych policzkach i błyszczących oczach. Jej usposobienie i wygląd sprawiają, że doświadczony mężczyzna widzi w niej idealną kandydatkę na żonę dla przyjaciela.

Od pierwszego wejrzenia Wołodyjowski nie jest Basi obojętny. By zwrócić na siebie jego uwagę, bohaterka uczy się szermierki oraz towarzyszy żołnierzom. Gdy zauważa, że jej wybranek zwrócił się w stronę Krzysi, jest smutna, traci chęć do życia.

Basia Jeziorkowska jest postacią, która odwagą i sprytem może zawstydzić niejednego mężczyznę pojawiającego się na kartach dzieła Sienkiewicza. Zostawszy żoną Wołodyjowskiego, nie wyobrażała sobie, by nie mogła towarzyszyć mu w Chreptiowie. Pani pułkownikowa szybko staje się ulubienicą żołnierzy. Uczuciem darzy ją sam Azja Mellechowicz, którego nie tylko nie traktowała z wyższością, ale także otaczała opieką.

Los innych nigdy nie był Basi obojętny. Widząc cierpienie Ewy zakochanej w Azji, postanowiła pomóc jej uzyskać zgodę ojca. Nie wiedziała niestety, że żołnierz pochodzenia tatarskiego pokochał właśnie ją, co mogło znaleźć tragiczny finał. Porwana przez Mellechowicza bohaterka nie traci zimnej krwi, wykorzystuje moment, by zadać mu potężny cios i wymknąć się zdrajcy. Powrót do Chreptiowa jest dowodem wielkiej odwagi Basi i jej niezwykłej wytrzymałości.

Największą miłością otoczyła Jeziorkowska Wołodyjowskiego. Z trudem przyjęła jego decyzję o wiecznej warcie na murach twierdzy kamienieckiej, lecz sama kochała ojczyznę i wiedziała, że jej mąż gotów poświęcić jest dla Rzeczpospolitej wszystko.

Jan Onufry Zagłoba

Szlachcic herbu Wczele jest postacią doskonale znaną czytelnikom z poprzednich części Trylogii. W zamykającej cykl powieści przekroczył już granicę ósmej dekady życia. Nie pali się więc do wojaczki, chociaż swoje talenty nadal stara się wykorzystać dla dobra ojczyzny i bliskich mu ludzi.

Na wieść o nieszczęściu Michała Wołodyjowskiego stary szlachcic momentalnie decyduje się wyruszyć w drogę, by pomóc przyjacielowi. Zatrzymuje się jednak w Warszawie, gdyż odbywa się tam konwokacja. Bohater nie zapomniał o przewinieniach księcia Radziwiłła, dlatego postanawia wyrugować go z sejmu. Chociaż próba kończy się niepowodzeniem, Zagłoba zyskuje ogromny szacunek szlachty, a także samego księcia Bogusława, ponieważ działa otwarcie i kieruje się troską o ojczyznę.

Zagłoba nie stracił swego sprytu ani bystrości. Wraz z Ketlingiem układa doskonały plan sprowadzenia Wołodyjowskiego pod Warszawę, później czyni wszystko, by połączyć przyjaciela z Basią Jeziorkowską.

Ketling

Ketling jest postacią znaną z „Potopu”. Służył wtedy w wojsku Radziwiłła, a polscy oficerowie spotkali go w czasie oblężenia Warszawy. W ostatniej części Trylogii sytuacja Szkota jest nieco inna. Poznał on człowieka o tym samym nazwisku, który pochodził z Kurlandii, i został przyjęty do herbu.

Ketling to przystojny, obyty i wykształcony mężczyzna, który jest także doświadczonym i dobrym żołnierzem. Szybko zwraca na siebie uwagę Krzysi Drohojewskiej, samemu nie pozostając obojętnym na jej piękno. Początkową porażkę miłosną przyjmuje z gniewem, gotów jest wyjechać z Rzeczpospolitej. Dopiero interwencja Wołodyjowskiego sprawia, że zmienia zdanie, a wkrótce bierze ślub.

Sympatyczny Szkot zostaje mianowany dowódcą artylerii Kamieńca Podolskiego. Wraz z Wołodyjowskim przysięga bronić twierdzy do śmierci, a kiedy zamek zostaje oddany nieprzyjacielowi, wysadza go wraz z Wołodyjowskim.

Krystyna Drohojewska

Przybyła do dworku Ketlinga wraz z panią Makowiecką i Basią Jeziorkowską. To piękna, wysoka kobieta o jasnych oczach i ciemnych włosach. W przeciwieństwie do Basi nie pasjonowała się szermierką ani jazdą konną - zajmował ją śpiew, lubiła tańce i muzykę.

Krzysia bardzo szybko przykuwa uwagę Wołodyjowskiego, a gdy ten się jej oświadcza, zgadza się. Później uświadamia sobie, że działała zbyt pochopnie. Była przecież w żałobie po ojcu, chciała też poznać życie. Jednakże pojawienie się Ketlinga zawróciło bohaterce w głowie - zakochała się w nim od pierwszego wejrzenia, a przyrzeczenie złożone Wołodyjowskiemu niemalże zaprowadziło ją do klasztoru.

Azja Mellechowicz (Tuhajbejowicz)

Cieszący się olbrzymim respektem Lipków (litewskich Tatarów) żołnierz, który służy Rzeczpospolitej. Bohaterowie poznają go, kiedy udają się do Chreptiowa. Rana odniesiona przez Azję w czasie eskorty Basi Jeziorkowskiej zbliża go do bohaterki.

Historia Mellechowicza pozostaje niejasna. Zagłoba, widząc jego buńczuczne spojrzenie, uznaje go za człowieka niegodnego zaufania. Inaczej patrzy na niego Michał Wołodyjowski, dla którego słowa Jana Sobieskiego (hetman darzył Mellechowicza szacunkiem) są wystarczającą rękojmią.

Mroki skrywające przeszłość bohatera rozwiewa pan Nowowiejski. Azja był synem Tuhaj-beja (świadczyły o tym ryby wykłute siną barwą na jego piersi), młodzieńcem znalezionym przez Polaka na stepie. Nowowiejski przygarnął chłopca i wychowywał go wraz z synem. Kiedy ten zaczął interesować się Ewą, pobił go i wypędził.

Mellechowicz mówi, że pragnie służyć Rzeczpospolitej. Jednakże kiedy okazuje się, że nie otrzyma buławy hetmańskiej, a Tatarzy nie zostaną osadzeni na ziemiach dzisiejszej Ukrainy, odwraca się od Sobieskiego i wyrusza do chana. Szybko zyskuje sobie jego przychylność i zostaje mianowany mirzą. Azja jest więc człowiekiem ambitnym i bardzo niebezpiecznym.

Mellechowicz żywił gorące uczucie do Basi. By porwać ją z Chreptiowa, posłużył się podstępem, udając zainteresowanie Ewą Nowowiejską. Kiedy żona Wołodyjowskiego ucieka, raniąc go dotkliwie, mężczyzna wpada w szał. Krwawą zemstę bierze na mieszkańcach Raszkowa, okrutnie rozprawia się z panem Nowowiejskim (podrzyna mu gardło), Ewą, panią Boską i Zosią Boską (bierze je w niewolę, a następnie sprzedaje do Istambułu).

Azja ponosi okrutną karę za swe przewinienia. Pojmany przez oddział Nowowiejskiego zostaje nabity na pal i podpalony.

Nowowiejski - ojciec Adama i Ewy, były opiekun Azji Tuhajbejowicza. Mężczyzna surowy i wymagający. Wybacza synowi ucieczkę z domu, gdy dowiaduje się, że został cenionym oficerem.

Ewa Nowowiejska - młoda dziewczyna, która pokochała Azję, ale nie mogła z nim być, gdyż nie pozwolił jej na to ojciec. Bohaterka żałuje tego, co kiedyś się stało, lecz wciąż brakuje jej sił do tego, by przeciwstawić się rodzicowi.

Adam Nowowiejski - kiedy był młodym chłopcem, uciekł z domu, by poświęcić się wojaczce. Rodzina nie widziała go niemal przez 20 lat, a on wspinał się po szczeblach kariery militarnej. Będąc w Mokotowie zakochał się w Basi Jeziorkowskiej, lecz ona odrzuciła jego oświadczyny. Później, już w Chreptiowie, pokochał Zosię Boską. Wkrótce miał ją poślubić, lecz plany te brutalnie przerwał Azja.

Po utracie ukochanej, ojca i siostry Nowowiejski czyni sensem swego życia zemstę. Jest brutalny i nieubłagany - okrutnie morduje Tatarów, poszukując Azji Mellechowicza. Kiedy w końcu go odnajduje i rozbija jego oddział, zabiera mężczyznę do Raszkowa, gdzie wachmistrz Luśnia nabija go na pal.

Ogrom zmartwień i cierpień staje się przyczyną choroby młodego żołnierza. Kiedy odzyskuje on zdrowie, wyrusza pod Chocim. Jest jednym z najznamienitszych żołnierzy walczących po stronie Rzeczpospolitej, a swoje męstwo przypłaca śmiercią.

Zosia Boska - córka pani Boskiej, narzeczona Adama Nowowiejskiego. Niezwykle urocza i nieco nieśmiała dziewczyna, którą okrutny Azja czyni swą nałożnicą, a później sprzedaje do Istambułu.