Katastrofizm w „Szewcach”

Wizja świata ukazana w „Szewcach” Stanisława Ignacego Witkiewicza budzi u czytelnika ciekawość i niepokój. Ten drugi stan nasila się wraz z postępem fabuły, której rozwój napędzają rewolucje. Rzeczywistość dramatu przekształca się trzykrotnie, za każdym razem odsłaniając mroczną stronę przewrotów. W postępowaniu bohaterów trudno bowiem doszukiwać się szlachetnych idei, a wyniki ich starań często stają się przerażające dla nich samych.

Katastrofizm „Szewców” połączyć można z przekonaniem Witkacego o nadciągającym upadku kultury. Stopniowy zanik wartości i zainteresowania dorobkiem humanizmu wiązał się w koncepcji autora z dehumanizacją i mechanizacją życia. Ludzie mieliby w jego wyniku stać się tworami przypominającymi maszyny. Zatraciliby więc wszelki indywidualizm, całkowicie podporządkowując się ideologii lub jej reprezentantom i odrzucając wszelkie pragnienia pozamaterialne.

Akcja „Szewców” ukazuje trzy rodzaje rewolucji. W pierwszym akcje tytułowi bohaterowie utyskują na panujący kapitalizm, w którym arystokracja i zamożna burżuazja gniotą biedniejszych robotników. Silny dysonans zaakcentowany zostaje w rozmowie Sajetana i Czeladników ze Scurvym i Księżną. Jednakże ambicje prokuratora (później ministra) są znacznie większe. Dlatego też dokonuje on przewrotu, który sprawia, że ludzie podporządkowani zostają jednostce. Rządy totalitarne Scurvy’ego nie trwają długo. Wykorzystując jego zdeprawowanie, szewcy dokonują przewrotu socjalistycznego (odbywa się on przez uwielbienie pracy). Jednak i oni nie zatrzymują władzy na długo. Najpierw dochodzi między nimi do rozłamu i niezadowolony z nowego stanu rzeczy Sajetan zostaje śmiertelnie ugodzony siekierą, a następnie władzę przejmuje Hiper-Robociarz. Jego pojawienie się jest wyrazem ostatecznej klęski kultury i humanizmu, świadectwem zupełnej mechanizacji życia. Wraz z nim na scenę wchodzą Towarzysz Abramowski i Towarzysz X - postacie zimne, odległe, niemal zupełnie pozbawione jakichkolwiek cech osobowości.

Nastrój katastroficzny, poza samą fabułą utworu, obecny jest także na jego innych płaszczyznach. Samo działanie bohaterów często pełne jest pogardy i niechęci do ludzkiego życia. Ważną rolę pełni również wszechobecny nastrój grozy, która potęgowana jest przez komiczne, satyryczne i parodiujące fragmenty.

Katastrofizm „Szewców” Witkacego jest reakcją na sytuację polityczną pierwszych dziesięcioleci XX wieku oraz wyrazem prądów i tendencji panujących w ówczesnej filozofii i kulturze. Co ważne - autor dramatu nie koncentruje się na samych przewrotach, lecz na przedstawieniu obrazu świata, jaki po nich nastanie. Właśnie dlatego świat przedstawiony w utworze budzi tak silne emocje i tak mocno angażuje uwagę odbiorcy.