Szewcy – opracowanie, interpretacja, bohaterowie

Geneza

„Szewcy” to ostatni dramat Stanisława Ignacego Witkiewicza. Dzieło powstawało aż przez siedem lat (1927 - 1934), co związane było z rozczarowaniem autora teatrem i skostniałym środowiskiem, jakie reprezentowało tę dziedzinę sztuki. Równolegle do „Szewców”, których pisanie rozpoczął Witkiewicz po ukończeniu „Pożegnania z jesienią”, pracował Witkacy nad powieścią o tytule „Nienasycenie”.

Wcześniejsze sztuki Witkacego - ukończone w latach 20 - nie zyskały wielkiej popularności, postrzegane były raczej jako dziwne i niezrozumiałe. Jednak stopniowe przemiany zachodzące w świecie kultury sprawiły, że autor jeszcze raz postanowił stworzyć dzieło sceniczne, które stało się wyrazem jego przemyśleń i obaw dotyczących ludzkości.

Czas i miejsce akcji

Czas akcji „Szewców” można określić jako współczesny autorowi. W utworze wspomniani zostają myśliciele i przedstawiciele życia kulturalnego (np. Ernst Kretschmer, Stefania Zachorska), których aktywność przypadła na pierwszą połowę XX stulecia.

Akcja dramatu rozgrywa się w dwóch przestrzeniach zabudowanych. Pierwszą (akt I i III) jest warsztat szewski, drugą (akt drugi) więzienie. Oba te miejsca nie zostały precyzyjnie ulokowane na mapie świata, lecz autor opisał je w taki sposób, by wywrzeć na czytelniku wrażenie, jakoby stanowiły centrum, najważniejszy punkt. Zbudowany na planie koła warsztat mieści się gdzieś na wzniesieniu, ponad miasteczkami. Z kolei lokalizacja więzienia nie została szczegółowo podana, lecz specyficzna konstrukcja tego miejsca daje złudzenie jego ponadwymiarowości.

Określony sposób przedstawienia miejsc, w których rozgrywają się poszczególne sceny, jest zabiegiem świadomym i celowym. Podkreśla on uniwersalny, dotyczący całej ludzkości charakter utworu.

Język utworu

Język „Szewców” Stanisława Ignacego Witkiewicza jest bardzo zróżnicowany. Postacie występujące w dramacie posługują się wieloma jego odmianami i stylami, a więc chłopską gwarą, precyzyjnym językiem naukowym oraz stylem charakterystycznym dla filozofii. Co ciekawe, każdy z bohaterów, w zależności od sytuacji, zmienia sposób wypowiadania się (np. Sajetan w czasie rozmów z prokuratorem lub księżną często sięga po specjalistyczną terminologię, z kolei rozczarowany po przejęciu władzy używa głównie gwary pomieszanej ze słownictwem typowym dla nizin społecznych). W dramacie Witkacego pojawiają się również liczne wulgaryzmy oraz neologizmy.

Warstwa językowa „Szewców” odzwierciedla przede wszystkim chaos panujący w świecie, pomieszanie wartości oraz oddaje schyłkowość okresu, w jakim znalazła się ludzkość. Jest bowiem język dramatu wyrazem kategorycznego zerwania z dotychczasową tradycją, przełamania wszelkich konwencji, odejścia od odwiecznego porządku.

Motywy

Motyw rewolucji

Dramat Witkacego przedstawia rewolucję w sposób groteskowy, zdeformowany, nie ujmując jej jednak przerażającego charakteru. Autor wyraźnie zaznacza, że pewne mechanizmy pozostają niezmienne. Rewolucji zawsze towarzyszy kontrrewolucja, o czym boleśnie przekonuje się Scurvy. Sajetan odkrywa z kolei, że rewolucjoniści szybko zmieniają się w ludzi ucieleśniających „antyideały”, z którymi walczyli. Rzadko też sam przewrót przynosi korzyści tym najbardziej pokrzywdzonym, częściej korzystają na nim ludzie zręcznie manipulujący nastrojami społecznymi.

Motyw władzy

Władza kusi i przyciąga, głównie za sprawą możliwości uporządkowania świata w sposób zgodny z własnymi przekonaniami, dlatego też jest obiektem dążeń poszczególnych bohaterów. Jednakże w „Szewcach” ujawniają się również jej negatywne aspekty. Przede wszystkim władza deprawuje, odwraca system wartości o 180 stopni. Walczący z niesprawiedliwością tytułowi bohaterowie sami stają się później przedstawicielami tych, przeciwko którym wystąpili.

Motyw pracy

Dla szewców praca stanowi sens życia, z kolei wywodzący się z wyższych warstw społecznych bohaterowie widzieli w niej przekleństwo. Jest więc w dramacie Witkacego stosunek do pracy jednym z czynników odróżniających „panów” od ich przeciwników.

O ile jednak sama aktywność fizyczna, mechaniczne powtarzanie czynności nie sprawia szewcom cierpienia, o tyle świadomość wykonywania butów dla odwiecznych wrogów rodzi w nich poczucie niesprawiedliwości.

Motyw maszyny / dehumanizacji

Maszyny od niepamiętnych czasów ułatwiały ludziom pracę. Początkowo proste, niezbyt wymagające, później stawały się coraz bardziej złożone. Chociaż z niechęcią, korzystali z nich także bohaterowie dramatu Witkacego, widząc w nich jedynie narzędzia we własnych rękach. Jednak w „Szewcach” ewolucja maszyn dopędza ewolucję człowieka. W ostatnim akcie dramatu Witkacego władzę przejmuje Hiper-Robociarz - hybryda człowieka i maszyny.

Mechanizacja to pojęcie często pojawiające się w utworach Stanisława Ignacego Witkiewicza. Zanik wyższych wartości, przejawów indywidualizmu i różnic między ludźmi w wizji Witkacego prowadzić ma do powstania zmechanizowanego społeczeństwa, dla którego szczęściem będzie automatyczna, bezrefleksyjna egzystencja.

Motyw kobiety

Księżna Irena Wsiewołodowna Zbereźnicka-Podberezna jest bohaterką nasyconą bardzo mocnym erotyzmem. Swoje atuty wykorzystuje z pełną premedytacją do tego, by omamić i opętać mężczyzn. Najbardziej pociąga ją władza, przedstawicielka arystokracji gotowa jest uczynić bardzo wiele, aby znaleźć się na szczycie. Bohaterka nosi się z zamiarem wprowadzenia rządów kobiet.

Motyw przemocy

W „Szewcach” władzę odbiera się przemocą. To silniejszy narzuca swój porządek, wprowadza własne prawa. Tak dzieje się, kiedy Scurvy z pomocą Dziarskich Chłopców zniewala robotników, tak dzieje się, gdy szewcy wykorzystują nieuwagę prokuratora i obalają jego rządy.

Motyw zniewolenia

Jednostka słabsza, znalazłszy się w przestrzeni kontrolowanej przez jednostkę (jednostki) silniejszą, musi dostosować się do nowej rzeczywistości, oswoić się z panującym ładem, wyrazić zgodę. Jeśli tego nie uczyni, staje się niewolnikiem - jak szewcy w więzieniu Scurvy’ego lub sam prokurator przywiązany do pnia w warsztacie.

Interpretacja

„Szewcy” Witkacego dotykają wielu problemów - zarówno tych współczesnych autorowi, jak i uniwersalnych, wciąż towarzyszących ludzkości. Na pierwszy plan wysuwają się tu, rzecz jasna, kwestie polityczne. W składającym się z trzech aktów dramacie czytelnik może odnaleźć krótki przegląd kilku ustrojów politycznych i sposobów sprawowania władzy. Pierwotny porządek (a więc wyzysk szewców) zastąpiony zostaje przypominającą faszystowski reżim dyktaturą Scurvy’ego, która bardzo szybko upada, tworząc miejsce dla komunistycznego ładu wprowadzonego przez szewców. Jednak i ten nie trwa długo - Hiper-Robociarz sprawnie wprowadza mechaniczny porządek.

Wszystkie formy sprawowania władzy, które ukazane zostały w „Szewcach”, opierają się na ograniczaniu ludzkiej wolności, łamaniu praw i upodabnianiu jednostek. Tworzone w ten sposób społeczeństwa wyraźnie łączą się z koncepcją mechanizacji i automatyzacji, o której wielokrotnie wspominał Witkacy.

Czas powstania dramatu był okresem bardzo niespokojnym na międzynarodowej arenie politycznej. Rosnące w siłę ustroje totalitarne budziły przerażenie Witkacego, który miał okazję na własnej skórze doświadczyć tego rodzaju przemian w Rosji. Dlatego wizja historii, społeczeństwa i ich przemian jest w „Szewcach” pesymistyczna, katastroficzna. Zagłada wiąże się nie tyle z cierpieniem i śmiercią milionów ludzi, lecz zupełnym upadkiem kultury i wpisanych w nią wartości.

Opisy bohaterów

Sajetan Tempe

Sajetan Tempe jest liczącym około sześćdziesięciu lat mężczyzną, lekko siwiejącym blondynem z rzadką bródką. Pracuje on jako majster szewski, toteż nosi adekwatny do wykonywanych obowiązków strój.

Tempe lubi pracę, wykonuje ją z oddaniem i dostrzega jej pozytywne skutki. Równocześnie jednak nie może znieść faktu, iż wykonuje buty dla ludzi, którzy pogardzają nim i innymi ludźmi pracy, okrutnie ich wykorzystując. By to zmienić, planuje dokonanie przewrotu. W zamyśle pragnie uczynić to bez zbędnego rozlewu krwi.

Bohater ten imponuje wiedzą i oczytaniem. Bardzo często porusza filozoficzne tematy, posiłkując się w swych rozważaniach dokonaniami nauki. Z tego względu współpracownicy zarzucają mu ciągłe ględzenie, bardziej koncentrując się na konkretnych działaniach.

Po zdobyciu władzy Sajetan nie odnajduje ani spełnienia, ani radości. Jest raczej rozczarowany, dostrzega nawet upodobnienie robotników do dawnych panów. Jego rozważania nie przypadają do gustu towarzyszom, którzy cenią sobie nową sytuację. Tempe zostaje uderzony przez nich siekierą, a następnie ułożony na workach jako symboliczna ofiara.

Sajetan jest postacią przykuwającą uwagę czytelnika i mogącą budzić jego sympatię. W chaotycznym, odartym z wartości świecie to on zdaje się zachowywać najwięcej rozsądku i równowagi.

Czeladnik I (Józek)

Współpracownik Sajetana (jego podwładny), chłopak młody, silny i sprawny. Dobrze wypełnia swe obowiązki, jednak już od początku denerwuje go zachowanie Sajetana. To właśnie on w trzecim akcie wychodzi z inicjatywą uśmiercenia majstra i uczynienia go żywą mumią, ofiarą - symbolem.

Józek jest młodzieńcem oczytanym i posiadającym dużą wiedzę (podobnie jak Sajetan). Najważniejszą wartością w jego hierarchii zdaje się być przyjemność - dlatego doskonale odnajduje się w nowym ładzie.

Czeladnik II (Jędrek)

Postać bliźniaczo podobna do Józka. Również wiele czasu poświęca rozmyślaniu o przyjemnościach (piwo i Kaśka). Chętnie przystaje na propozycję uśmiercenia Sajetana.

Robert Scurvy
Mężczyzna o szerokiej twarzy i wyraźnie zarysowanej szczęce. Nosi żakiet, melonik i laskę.

Scurvy jest prokuratorem, a więc postacią o wielkim znaczeniu. Swoją pozycję wykorzystuje on przede wszystkim w prywatnych celach, dążąc do zdobycia władzy absolutnej.

Okrutny i bezlitosny znajduje satysfakcję w cierpieniu skazywanych przez siebie ludzi. W podobny sposób postępuje z szewcami, których zmusza do świadomej bezczynności, co było dla nich największą kara.

Robert Scurvy to postać odrzucająca, fałszywa, budząca niechęć czytelnika. Mężczyzna nie posiada żadnego trwałego systemu wartości, dla władzy i spełnienia własnych pragnień (w znacznej mierze erotycznych, związanych głównie z Księżną) gotów jest uczynić wszystko.

Po zdobyciu władzy przez szewców Scurvy staje się człowiekiem - psem, którego żądzę Księżna podsyca za pomocą specjalnych środków. Ostatecznie były prokurator umiera z powodu problemów z sercem.

Księżna Irena Wsiewołodówna Zbereźnicka-Podberezka

Księżna zdecydowanie należy do najbardziej wyrazistych kreacji w historii polskiej literatury. To młoda (27 - 28 lat) szatynka cechująca się wspaniałą urodą i zjednującym jej ludzi usposobieniem. Przy tym bardzo inteligentna i oczytana, a zarazem bezwzględna i okrutna.

Zbereźnicka-Podberezka jest postacią wykorzystującą swój erotyzm do osiągania własnych celów, w konsekwencji wprowadzenia rządów kobiet (zwanych babomatriarchatem). W swoim działaniu Księżna postępuje bezwzględnie, nie kieruje się sentymentami ani sympatiami. Nie brakuje jej jednak wyrafinowania i talentu w manipulowaniu innymi. Potrafi zarówno udawać niewinną i niezaradną, jak i zachowywać się wyzywająco, wulgarnie. Wielką satysfakcję odnajdywała w przemocy fizycznej, do której z ochotą zachęcała innych bohaterów.

Fierdiusieńko

Lokaj Księżnej, jej towarzysz i pomocnik. Nosi typowy dla swej profesji strój (nawet w III akcie, kiedy - zgodnie ze słowami Jędrka - panuje już wolność).

Hiper-Robociarz

Postać stanowiąca połączenie człowieka i maszyny. Opisując go, Fierdusieńko z przestrachem mówi o jego imponujących rozmiarach fizycznych i trzymanym przezeń termosie.

Kiedy Hiper-Robociarz pojawia się na scenie, ma na sobie kaszkiet i bluzę. Znacznie silniejszy i lepiej zbudowany od Czeladników bez trudu przejmuje władzę. Nie towarzyszy mu jednak głębsza refleksja, wyraźnie działa na czyjeś zlecenie.

Towarzysze X i Abramowski

Postacie tajemnicze, chłodne, odległe - jak gdyby przybyłe z innej galaktyki. Obaj mężczyźni są ubrani w angielskie garnitury. Kiedy pojawiają się na scenie, rozmawiają o nowym ładzie i zasadach jego wprowadzania. Następnie nakazują zakryć klatkę, w której znajduje się Księżna, i postanawiają wziąć ją do swoich biur.

Gnębon Puczymorda

Przywódca Dziarskich Chłopców, pomocnik Roberta Scurvy’ego, który po przejęciu władzy przez Hiper-Robociarza przeszedł na stronę zwycięzców. Nie okazuje skrupułów ani litości, robi to, co może zapewnić mu spokój i dobre życie.