Pożegnanie jesieni - opracowanie, interpretacja, bohaterowie

Geneza

Wydane w 1927 r. „Pożegnanie jesieni” napisał Stanisław Ignacy Witkiewicz w latach 1925 - 1926. Autor był już wtedy cenionym malarzem, miał na swym koncie także całkiem obfity dorobek literacki - liczne dramaty oraz pisma estetyczne podejmujące temat Czystej Formy. Nieopublikowana pozostała natomiast pierwsza w dorobku Witkacego powieść - „622 upadki Bunga, czyli Demoniczna kobieta”.

W przedmowie do „Pożegnania jesieni” Witkiewicz informuje czytelnika, że to właśnie to dzieło będzie obiecaną wcześniej powieścią metafizyczną („622 upadki Bunga...” wydano dopiero w 1972).

Czas i miejsce akcji

Czas i miejsce akcji „Pożegnania jesieni” nie zostały dokładnie określone. Przedstawione w utworze wydarzenia rozgrywają się najprawdopodobniej w czasach współczesnych autorowi (po rewolucji październikowej). Akcja powieści rozpoczyna się i kończy jesienią, trudno jednak jednoznacznie określić, czy trwa ona rok czy kilka lat. Czas obiektywny nie jest bowiem w dziele Witkacego wyraźnie zaznaczony - jego upływ wskazują pory roku oraz kolejne przewroty.

Akcja „Pożegnania jesieni” rozpoczyna się w stolicy kraju przypominającego Polskę (nie zostaje podana jego nazwa, a na podobieństwa z Polską może wskazywać m. in. styl zakopiański willi Bertzów) i kilkukrotnie przenosi się do innych miejsc. Bohaterowie odwiedzają m. in. Zaryte (odpowiednik Zakopanego), Bałkany, Grecję, Cejlon i Indie.

Interpretacja

„Pożegnanie jesieni” jest doskonałym przykładem tzw. „powieści - worka”, czyli realizacji tego gatunku, która znacznie rozluźnia wymogi formalne. W tego typu utworze pojawiają się więc traktaty filozoficzne i liczne dygresje, którym miejsca ustępuje rozwój fabuły. Następujące po sobie wydarzenia wcale nie muszą być spięte logicznym spoiwem, nie muszą również odwzorowywać realnego świata. Powieść Witkacego dotyka więc wielu kwestii, a jej interpretacja jest wymagającym zadaniem.

W czasie lektury „Pożegnania jesieni” podążać można tropami wyznaczonymi przez badaczy literatury. Najpowszechniejszym sądem o utworze Witkiewicza jest bowiem ten, że ukazuje ono świat i ludzkość w okresie zupełnego rozkładu. Wskutek kolejnych przewrotów zniszczony został system wartości, a ludzi posegregowano według zajmowanych przez nich stanowisk. Są więc w utworze urzędnicy kilku klas, są posiłki kilku klas (urzędnik III klasy je obiad III klasy). W tym świecie nie ma miejsca na indywidualne podejście do sztuki (nad wszystkim czuwają komisarze) ani innych gałęzi ludzkiego życia. Jest on zatem spełnieniem katastroficznej wizji samego autora, w której mieszkańcy naszej planety stają się bezrefleksyjnie działającymi maszynami. Nowy porządek - co jasne - stanowi zaprzeczenie wcześniejszego. Stąd tytuł dzieła interpretować można jako pożegnanie dawnego świata, a jesień zdaje się symbolizować tu jego barwność i piękno.

„Pożegnanie jesieni” dotyka również kwestii jednostki, jej zmagań z otaczającym światem. Atanazy Bazakbal - główny bohater - jest typowym dekadentem, przedstawicielem dawnego ładu. Wielokrotnie myśli on o tym, by zostać artystą, lecz realizację tych planów uniemożliwia mu wyniesiona z domu nauka. Ojciec Atanazego, chociaż sam wspierał artystów, uważał sztukę za zbędną, niepraktyczną. Młody Bazakbal zostaje więc aplikantem adwokackim i ku swojemu nieszczęściu przez całe życie musi zmagać się z dręczącym go uczuciem nienasycenia. Także pozostali bohaterowie są jednostkami miotającymi się miedzy różnorodnymi koncepcjami, szukając własnej drogi. Paradoksalnie - z perspektywy Bazakbala - to własnie ci, którzy poświęcają się twórczości, odnajdują sens.

Bohaterowie

Atanazy Bazakbal

Atanazy Bazakbal jest głównym bohaterem „Pożegnania jesieni”. To liczący sobie 28 lat aplikant adwokacki, młodzieniec urodziwy i inteligentny (jak mówią o nim inni). Atanazy jest postacią rozdartą między sprzecznymi wartościami, wciąż poszukującą indywidualnego sensu. Najpierw jako gwarancję jego odnalezienia postrzega stabilizację majątkową i małżeństwo, później uświadamia sobie, że szczęśliwy i spełniony może być tylko u boku Heli Bertz.

Opuściwszy Helę i powróciwszy do ojczyzny, postanawia Atanazy popełnić samobójstwo, osładzając swe ostatnie chwile alkoholem i kokainą. W górach zmienia jednak decyzję i gotów jest wrócić do stolicy. Zostaje jednak złapany przez patrolujących okolicę żołnierzy, a następnie ginie przeszyty wystrzelonymi przez nich kulami.

Hela Betrz

Rudowłosa piękność żydowskiego pochodzenia. Jej niezwykła uroda hipnotyzuje mężczyzn, będąc przy tym jej najgroźniejszą bronią. Hela - podobnie jak Atanazy - jest dekadentką. Jako że wywodzi się z zamożnej rodziny, nie ma najmniejszych problemów z finansami. Te pojawiają się jednak w innych sferach jej życia. Bohaterka wciąż poszukuje spełnienia (nasycenia). Niemal każdego dnia zmaga się z myślami samobójczymi (kilkukrotnie próbowała je zrealizować).

By wypełnić swe życie treścią, Hela poszukuje doznań religijnych (z judaizmu przechodzi na chrześcijaństwo, później zwraca się w stronę buddyzmu, rozważa również totemizm) oraz fizycznych. Bohaterka ta nie stroni od mężczyzn, uczestniczy w orgiach, a swoim kochankom wypłaca pieniądze.

Zdaje się, że największym pragnieniem Heli Bertz jest władza. Żona księcia Prepudrech (historia tego związku zaskakuje zwrotami akcji) zostaje kochanką Sajetana Tempego, kiedy ten staje na czele niwelistycznego rządu, a później wyjeżdża do Persji, by wraz z mężem (księciem Prepudrech) przeprowadzić własną rewolucję.

Zosia Osłabędzka

Narzeczona Atanazego, wywodząca się z arystokratycznej rodziny studentka medycyny. Zosia jest przeciwieństwem wyuzdanej Heli - to skromna, spokojna i pomocna dziewczyna. Jednak relacja z Atanazym budzi w niej niepokojące instynkty. Kiedy zachodzi w ciążę, usuwa się na bok, rozmyślając o narodzinach potomka (spodziewa się syna) i wykonując dla niego ubrania.

Po nakryciu swego męża w objęciach Heli Betrz Zosia popełnia samobójstwo. Tym sposobem ostatecznie zwycięża z Atanazym.

Jędrek Łohoyski

Hrabia, kokainista, homoseksualista. Postać niezwykle barwna i interesująca. Adoruje Atanazego (roztoczona przed Bazakbalem wizja szczególnej przyjaźni skutkuje sukcesem) i Sajetana, później znajduje spełnienie wśród góralskich chłopców.

Jędrek przykłada wielką wagę do swojego arystokratycznego pochodzenia, toteż z niechęcią patrzy na komunistów (jest to jeden z najczęściej wysuwanych przezeń zarzutów pod adresem Atanazego). Po rewolucji niwelistów - jako arystokrata, kokainista i homoseksualista - trafia do ośrodka zamkniętego. Ostatecznie wpada w obłęd.

Jakub Cefardi Azalin Prepudrech (Towarzysz Belial)

Wywodzący swe tytuły z Persji książę, młodzieniec o niezwykłej urodzie. Zakochuje się w Heli Bertz i ostatecznie zostaje jej mężem. Nie oznacza to jednak, że staje się jej jedynym partnerem, gdyż Hela zdradza go z Atanazym. W przypływie zazdrości strzela do ukochanej z browninga, a następnie zostaje aresztowany.

W więzieniu Azalin poznaje Sajetana Tempego, który po dojściu do władzy uwalnia go i czyni komisarzem do spraw muzyki (trudny związek z Helą zaowocował w przypadku Jakuba rozwojem zainteresowań muzycznych). Prepudrech zostaje wtedy towarzyszem Belialem.

Sajetan Tempe

Wraca do kraju jako zatwardziały niwelista i staje się przywódcą niwelistycznego przewrotu, który kończy się sukcesem. Po dojściu do władzy bezlitosny, surowy i wciąż zapracowany.

Ojciec Hieronim Wyprztyk

Duchowny, który dokonuje chrztu Heli, a następnie udziela ślubu dwóm parom (Azalinowi i Heli oraz Atanazemu i Zosi). Nigdy do końca nie uwierzył w prawdziwość intencji rudowłosej semitki. To on przepowiedział Heli i Atanazemu, jak potoczą się losy ich związku po ucieczce z kraju (później okazało się, że miał rację).