Sklepy cynamonowe – opracowanie, problematyka, bohaterowie

Geneza

„Sklepy cynamonowe” po raz pierwszy zostały wydane w 1933 r. (chociaż opatrzono je datą o rok późniejszą). Był wtedy Schulz artystą znanym i cenionym, lecz wcale nie ze względu na swoje dokonania literackie. Pierwsze sukcesy odnosił na niwie plastycznej, a wystawy jego prac przykuwały uwagę elit ówczesnej Rzeczpospolitej.

Utwory wchodzące w skład zbioru pojawiły się w korespondencji Brunona Schulza z Deborą Vogel, pisarką, krytyczką literacką, filozofką. To właśnie za jej wstawiennictwem teksty trafiły do Zofii Nałkowskiej, która wydała o nich pochlebną opinię i doprowadziła do ich publikacji.

Najprawdopodobniej pisał Schulz swe opowiadania już w latach 20. Jednakże przez długi czas leżały one w szufladzie, co spowodowane było nieśmiałością autora oraz niepochlebnymi opiniami, jakie usłyszał na ich temat. Były bowiem dzieła drohobyckiego nauczyciela czymś wykraczającym poza utarte schematy. Fantastyczna wizja świata, pierwiastki autobiograficzne, elementy groteski i surrealizmu do dzisiaj czynią je niełatwymi w odbiorze i wymagającymi starannej, konsekwentnej lektury.

Czas i miejsce akcji

Czas akcji opowiadań Brunona Schulza jest niejednorodny. Najogólniej można określić go jako zbliżony do okresu życia autora, gdyż przed czytelnikiem roztoczone zostają wskazujące na to obrazy. Wyodrębnić można także dwa porządki - obiektywny, czyli polegający na zmianie pór roku (co wyraźnie wpływa na ludzkie życie), oraz subiektywny. Ten drugi ujawnia się w toku narracji, kiedy to przeszłość miesza się z teraźniejszością. Opowiadania mają charakter asocjacyjny, a narrator zdaje się panować nad wskazówkami zegara, przywołując wydarzenia minione i wplatając je w teraźniejszość. Można wywnioskować, iż głównym organizatorem czasu akcji opowiadań jest pamięć narratora.

Głównym miejscem akcji „Sklepów cynamonowych” jest doskonale znany Schulzowi Drohobycz. Miasteczko czytelnik ogląda oczyma narratora, często z dziecięcej perspektywy. Jego obraz jest więc daleki od realizmu, a poszczególne miejsca i punkty topograficzne zyskują cechy fantastyczne. Na mapie powieści odnaleźć można lokalizację centralną - dom narratora (swoista przestrzeń sacrum) - oraz odległe rejony miejskie i wiejskie (tajemnicza i niepokojąca ulica Krokodyli itp.).

Jednym z najczęściej pojawiających się w „Sklepach cynamonowych” motywów jest motyw labiryntu. Oddaje on specyfikę przestrzeni dzieła - pełnej tajemniczych odnóg, miejsc niezbadanych, groźnych i niepokojących.

Znaczenie tytułu

Tytuł zbioru opowiadań Brunona Schulza rozumieć można na kilka sposobów. Pierwszy z nich odnosi się do ojca autora - Jakuba Schulza, kupca bławatnego. Jego postać pojawia się w opowiadaniach, a prowadzony przezeń sklep jest głównym źródłem utrzymania rodziny oraz przedmiotem fascynacji młodego narratora. Wywodzący się z kupieckiej rodziny Schulz musiał znać realia życia ludzi zajmujących się wymianą towarów. Szczególnie fascynowały go właśnie sklepy cynamonowe - miejsca, w których było można nabyć najprzeróżniejsze dobra i towary egzotyczne (ten motyw pojawia się w opowiadaniu „Sklepy cynamonowe”).

Tytuł odnosi się także do przemijającego porządku. W „Ulicy Krokodyli” narrator ukazuje zmianę, jaka zachodzi w rzeczywistości miasteczka. Prowadzone według określonego modelu sklepy stopniowo znikają z mapy, a zastępują je przybytki nowe, kojarzące się opowiadaczowi z bylejakością i wulgarnością. Te skomercjalizowane punkty handlowe stają się wręcz symbolem stopniowej dehumanizacji.

Na koniec mianem swoistego sklepu cynamonowego można określić cały zbiór opowiadań autorstwa Schulza. Kolejne utwory roztaczają przed czytelnikiem niesamowite obrazy, przenoszą go w niezwykłe miejsca. Dzieła urzekają wspaniałym, bogatym językiem i kunsztownością formy, dzięki czemu jawią się jako szczególne i niesamowite. Być może relacja czytelnika z tekstem choć w niewielkim stopniu oddaje uczucia chłopca stającego w drzwiach sklepu kuszącego niezliczoną ilością niespodzianek.

Motywy

Motyw dziecka / dzieciństwa

Narracja w opowiadaniach Schulza prowadzona jest z perspektywy dziecka. Znajduje to odzwierciedlenie w obrazie świata przedstawionego, który odbierać można jako przestrzeń tajemniczą, fantastyczną. Dzieciństwo jest w świecie „Sklepów cynamonowych” okresem szczególnym, mitycznym. To czas dojrzewania, wrastania w kulturę oraz poznawania jej odwiecznych prawideł.

Motyw labiryntu

Przestrzeń ukazana w „Sklepach cynamonowych” jest niejednorodna. Obrazowanie realistyczne przeplata się tutaj z fantastycznym, onirycznym. Z perspektywy narratora każde miejsce zdaje się mieć dwa aspekty - właśnie realistyczny i fantastyczny. Stąd często stosowana przez opowiadacza metafora labiryntu. Poszczególne przestrzenie są przecież pełne zagadek, tajemnic i symboli. Przyjmowanie przez rzeczywistość cech labiryntu jest także odzwierciedleniem trudności, na jakie natrafia człowiek w świecie kultury.

Motyw szaleństwa

Ojciec Narratora, Jakub, jest handlarzem, który prowadzi własny sklep z tkaninami. W pewnym momencie mężczyzna, ku zdziwieniu bliskich, zupełnie odchodzi od zmysłów, odwracając się od interesów, a poświęcając swój czas na różne dziwne pasje. To, co dla jednych jest szaleństwem, wręcz przejawem bezrozumności, dla narratora staje się fascynacją, źródłem ciekawych i niezwykłych obserwacji.

Motyw ptaków

W opowiadaniu „Ptaki” ojciec narratora sprowadza do domu egzotyczne jaja, z których wykluwają się pisklęta najróżniejszych gatunków. Mężczyzna zaczyna poświęcać swój czas skrzydlatym stworzeniom, niemal zupełnie oddzielając się od rodziny.

Symbolika ptaka od zawsze związana jest ze wznoszeniem się, wzrastaniem ponad przeciętność.

Motyw manekina

Manekiny pojawiają się w mieszkaniu narratora za sprawą Pauliny i Poldy, które wykonują prace krawieckie. Widok uroczych dziewczyn i przyniesionych przez nie kukieł staje się dla Jakuba impulsem do wygłoszenia swoistego wykładu na temat tworzenia.

Właściwości typowe dla manekina ma materia, z której człowiek (także będący demiurgiem) może wykonywać swe dzieła. Nigdy nie są one perfekcyjne, lecz zawsze pasują do narzuconej im roli.

Motyw sklepu

W opowiadaniu „Sklepy cynamonowe” narrator wraca do domu, by przynieść do teatru portfel należący do jego ojca. Jednakże w drodze zatrzymuje go wspomnienie sklepów cynamonowych - miejsc szczególnych, jedynych w swoim rodzaju, budzących przyjemne skojarzenia oraz przywołujących wspomnienia.

Sklepy cynamonowe stopniowo znikają z mapy niewielkiego miasteczka. Proces ten jest tożsamy z przemianą świata, który traci urok, stając się ulicą Krokodyli.

Motyw karalucha / przemiany

W opowiadaniu „Karakon” ojciec narratora zmienia się w karalucha (podobny motyw pojawia się w „Przemianie” Kafki). Członkowie rodziny mają pewne problemy z przyzwyczajeniem się do nowej rzeczywistości, co szczególnie boleśnie odczuwa narrator.

Motyw ojca

Jednym z najsilniej zaznaczających swą obecność motywów w opowiadaniach Brunona Schulza jest postać ojca. To nie tylko głowa rodziny, człowiek odpowiedzialny za jej utrzymanie (choć stopniowo traci głowę do rachunków), ale także wymykający się wszelkim schematom twórca, człowiek poświęcający się niezwykłym pasjom, kreator magicznej rzeczywistości.

Problematyka

„Sklepy cynamonowe” są utworem o bardzo złożonej problematyce. Dzieło Schulza koncentruje się bowiem zarówno na kwestiach uniwersalnych, jak i związanych z określonym miejscem i czasem.

Świat ukazany w zbiorze opowiadań jest obrazem przemijającej rzeczywistości. Manipulując czasem, narrator spowalnia ten proces, odwleka go. Stopniowe zanikanie znanego mu świata jest tożsame z jego starzeniem się, przez co odwołuje się do okresu dzieciństwa jako momentu niezwykłego, szczególnego. Nowa rzeczywistość, którą autor przedstawia w opowiadaniu „Ulica Krokodyli”, traci wszystkie magiczne właściwości, stając się przestrzenią wulgarną, odrzucająco zwykłą, jak gdyby przystosowaną do najróżniejszych szubrawstw.

Rzeczywistość opowiadań Schulza pełna jest tajemniczych symboli i różnorodnych napięć. Na kartach swych utworów dokonuje autor swoistego rozliczenia z kulturą, pokazując trudności z dostosowaniem się do jej wymogów. Człowiek jest jednak na tyle mocno zakorzeniony w tym świecie, że nie może się z niego wyrwać.

W zbiorze opowiadań pojawiają się również liczne nawiązania do Biblii. Bóg określony zostaje mianem największego Demiurga, człowiek jest zaś istotą stworzoną na Jego podobieństwo, naśladowcą. Odniesienia do wiary i religii zdają się również znamionować fakt, iż w świecie opowiadań Schulza istnieje jedna praprzyczyna, jedno źródło.

W „Sklepach cynamonowych” dostrzec można także refleksję nad losem artysty. Człowiek, który tworzy, skazany jest na wieczne dążenie i poszukiwanie spełnienia.

Opisy bohaterów

Narrator - Józef

Narrator opowiadań tworzących zbiór pt. „Sklepy cynamonowe” jest młodym chłopcem, który mieszka w kamienicy leżącej w rynku niewielkiego miasteczka. Cechuje się on niezwykłą ciekawością świata oraz nadzwyczajnymi jak na swój wiek mądrością i inteligencją.

Ojciec - Jakub

Kupiec bławatny zdecydowanie jest najbarwniejszą postacią pojawiającą się na kartach opowiadań Brunona Schulza. To mężczyzna w podeszłym wieku, przed którym życie zdaje się nie mieć tajemnic.

Ojciec narratora przełamuje wszelkie schematy, a swoimi działaniami wynosi się poza szarą codzienność. Ma on wiele wcieleń - jest zarówno stwórcą oraz prorokiem, jaki i zupełnie niepoważnym eksperymentatorem, uczestnikiem ptasich zabaw i karakonem. Największą wartością jest dla niego sklep, lecz poza jego murami mężczyzna staje się poszukiwaczem, pragnie powtórzyć boski akt twórczy, choć ma świadomość, iż jego dzieła skazane są na niedoskonałość.

Matka

Rodzicielka narratora zdaje się pozostawać w tle. To postać, która kojarzy się przede wszystkim z ładem i racjonalnością. Kiedy ojciec przestaje pojawiać się w sklepie, to ona bierze na siebie ciężar handlu. Nierzadko przymyka ona oczy na wybryki męża, na pierwszym miejscu stawiając ład i nie chcąc zaburzać regularnego rytmu codzienności.

Adela

Gosposia prowadząca dom narratora. Swoje obowiązki wypełnia bardzo rzetelnie, twardo stąpając przy tym po ziemi. Jej zdroworozsądkowy i pragmatyczny sposób patrzenia na świat kontrastuje z nastawieniem ojca. Równocześnie jest Adela postacią emanującą erotyzmem, kuszącą pięknem swego ciała.

Tłuja

Chora umysłowo dziewczyna, która mieszka na jednym z miejskich rumowisk. Jest córką Maryśki - kobiety zmywającej podłogi u miejscowych rodzin.

Ciotka Agata

Kobieta korpulentna, która często narzeka, głównie na swego męża.

Wujek Marek

Mąż ciotki Agaty, mężczyzna niemogący pochwalić się jakimikolwiek osiągnięciami (pozostaje w cieniu swej żony).

Kuzyn Emil

Najstarszy syn wujka Marka i ciotki Agaty, pasjonat kart i różnego rodzaju gier. to on pokazuje młodemu narratorowi swą talię przyozdobioną wizerunkami nagich kobiet i mężczyzn.

Polda i Paulina

Szwaczki, które przyniosły do domu narratora manekiny.

Nemrod

Mały pies, towarzysz zabaw narratora. To na jego przykładzie Józef obserwuje stopniowe dojrzewanie i usamodzielnianie się.

Pan

Miejscowy włóczęga, którego narrator spotyka w odnodze ogrodu. Mężczyzna na widok chłopca reaguje śmiechem.

 

Wuj Karol

Pod nieobecność żony i dzieci spał do południa, a czas trawił na zabawie. Doszło do tego, że we własnym domu czuł się niczym obcy.

Subiekt Teodor

Pracownik sklepu Jakuba, człowiek praktyczny, starający się postępować zgodnie z rozsądkiem. Gdy w czasie wichury zostaje wysłany do ojca narratora, by przynieść mu jedzenie, nie wypełnia misji. Najprawdopodobniej czeka pod drzwiami mieszkania, minimalizując w ten sposób ryzyko.

Ciotka Perazja

Kiedy pojawiła się w domu narratora, postanowiła pomóc Adeli w codziennych obowiązkach. W czasie opalania koguta (który spłonął przez Adelę) wpada w szał, kończąc ostatecznie jako sterta pyłu.