Motyw artysty w literaturze i sztuce

Motywy autotematyczne są powszechne w sztuce i literaturze. Skąd to wynika? Sądzę, że artyści, jak wszyscy, potrzebują udowodnienia samym sobie, iż to, czym się zajmują, jest wartościowe. Tak, jak budowlaniec przygląda się wzniesionemu domowi i mówi sobie „kawał dobrej roboty”, tak artysta umieszcza w swoich dziełach postać twórcy i pochwałę jego działalności. Z drugiej strony, figura artysty może być także ostrzeżeniem –dla innych, a także dla samego siebie. Ostrzeżeniem przed zaprzedawaniem swojego talentu ideologiom i interesom, a także przed pójściem na „łatwiznę”.

Społeczną rolę artysty podkreśla Czesław Miłosz w wierszu „Który skrzywdziłeś”. W utworze tym poeta jest tym, który swoją twórczością sprzeciwia się triumfowi zła. Wytyka on podłość tyranowi. Władze mogą zgładzić poetę, ale narodzi się nowy. Artysta utrzymuje więc niejako moralny ład świata, pomaga odróżnić dobro i zło. Nie dopuszcza by doszło do pomieszania wartości.

Zupełnie inni są „sztukatorzy” opisani przez Zbigniewa Herberta w wierszu o tym samym tytule. Samo słowo „sztukatorzy” pobrzmiewa pogardą. Widać wyraźnie, że tytułowi twórcy nie są dla autora godni miana artystów – bowiem ich dzieła nie służą człowiekowi, a utrwaleniu rządów zła. „Sztukatorami” są ci, którzy poezją, malarstwem i muzyką sławią tyranów. Nawet plecy więźniów malują oni na różowo, nie przejmując się, że ich działania to wsparcie dla ciemnych młynów.

Politycznego zaangażowania unika z kolei Witkacy z wiersza Jacka Kaczmarskiego „Autoportret Witkacego”. Potrafi on przejrzeć kłamstwo wyjaśniających wszystko ideologii. Polityka dla mnie to w krysztale pomyje –  mówi. Dodaje też: rewolucja dla mnie, to czerwone paznokcie. Witkacy widzi „kształt rzeczy w ich sensie istotnym” jednak nie jest on spokojnym filozofem, obserwującym rzeczywistość. Wrzeszczy jak dziecko w ciemnym zamknięte pokoju, bowiem zdaje sobie sprawę z potworności istnienia i historii, z nadchodzącej zagłady świata. Talenty bohatera jest czymś, co go wyróżnia – inni ludzie są przy nim tylko wierszem idioty. Jednak to ów talent pozwala mu zrozumieć świat, a to przynosi cierpienie. Obcowanie ze sztuką jest błogosławieństwem, ale i przekleństwem.

By docenić kunszt poetycki Kaczmarskiego, warto sięgnąć do twórczości plastycznej Witkacego i przyjrzeć się jego prawdziwemu autoportretowi. Artysta wykonał ich całą serię, ale chyba najbardziej przejmujący jest „Autoportret z papierosem”. Zacięta twarz artysty i papieros sprawiają wrażenie, że oczekuje on na egzekucję. Jednocześnie w zmęczonych oczach odbija się zrozumienie, inteligencja i determinacja. W jednym autoportrecie Witkacy potrafił uchwycić cierpienie związane z dolą artysty.

Motyw artysty pojawia się w literaturze i sztuce wielokrotnie. Artysta może być tym, kto strzeże moralności (jak u Miłosza) lub tym, kto wspiera tyranię (jak u Herberta). Wreszcie artysta to ktoś, kto potrafi pojąć świat – ale wiedza, jaką posiądzie, jest dla niego źródłem cierpienia.