Powrót posła jako komedia polityczna

Julian Ursyn Niemcewicz napisał „Powrót Posła” w 1790 roku, w czasie trwania Sejmu Wielkiego (1788-1792), zwanego też Sejmem Czteroletnim. Sztuka wystawiona została w następnym roku i cieszyła się wielkim powodzeniem, wzbudziła również niemałe kontrowersje. Wiąże się to z faktem, że do dość schematycznej komedii obyczajowej o zakochanych, autor wprowadził mocne komentarze polityczne dotyczące współczesnej sobie Polski. Widać to już po doborze tytułowego bohatera – Walery jest posłem i cała intryga ma miejsce, kiedy w przerwie obrad wraca do domu. Powrót Posła jest komedią na wskroś polityczną, a poszczególne postacie reprezentują mentalność konkretnych grup społecznych bądź stronnictw politycznych. Niemcewicz nie jest obiektywny, nie rozważa racji strony przeciwnej (sam autor należał do zwolenników reform) – „Powrotowi Posła” blisko wręcz do propagandy lub bardzo zaangażowanej publicystyki.

Chyba najbardziej negatywną postacią w utworze jest Starosta Gadulski. Jest to osoba kłamliwa (słowa dotrzymuje, tylko jeśli złożył je na piśmie), interesująca się wyłącznie sprawami materialnymi. Gadulski należy do obozu konserwatywnej szlachty. Jego opinie polityczne zdradzają ograniczenie umysłowe – przepowiada między innymi, że Rosja odda Krym i anektuje Chiny. Polsce zaleca bierność:

Polska nie angażowała się w politykę międzynarodową:
Polska nigdy się z nikim łączyć nie powinna,
Niech cicho siedzi, ale niech nie będzie czynna
A jeżeli koniecznie o przymierze chodzi,
Niech się z dalekim łączy, co jej nie zaszkodzi
Z Hiszpanią, Portugalią, nawet z Ameryką.

Broni zażarcie wolnej elekcji, ponieważ na rywalizacji poszczególnych frakcji w czasie jej trwania można zarobić:

W elekcji każdy swego kandydata broni.
Wszyscy na koń wsiadają, i podług zwyczaju
Zaraz panowie partie formują po kraju;
Ten mówi do mnie z miną rubasznie przyjemną:
„Kochany panie Piotrze, proszę, bądź waść ze mną!
Między nami, tę wioskę weź niby w dzierżawę;”
Drugi, żebym był za nim, puszcza mi zastawę,
Ten daje sumę, i tak człek się zapomoże.

Może to się wprawdzie wiązać z wojną domową, ale obce wojsko, jak wkroczy, to wszystko pogodzi.

Inną, ale równie destruktywną postawę reprezentują Starościna i Szarmancki. Są to osoby zafascynowane cudzoziemszczyzną – ale nie interesują ich system polityczny, panujący za granicą, tamtejsza nauka, czy filozofia. Co najwyżej wyścigi konne (Szarmancki) lub sentymentalna literatura (Starościna). Są to osoby, które przynoszą szkodę Ojczyźnie nie tylko niedbałością o jej sprawy, ale również utracjuszostwem – zamiast przysparzać bogactwa krajowi, wolą wydawać pieniądze na zbędne luksus.

Zupełnie inaczej przedstawia Niemcewicz zwolenników reform, przede wszystkim Walerego. Jest to patriota, człowiek bezinteresowny i idealista. Podobnie jego ojciec, który daje dobry przykład innym szlachcicom, zwalniając swoich chłopów od pańszczyzny. To są jednostki godne naśladowania, mówi, chociaż nie wprost, autor.

„Powrót posła” jest bardzo zaangażowanym, politycznym utworem. Niemcewicz kpi z osób dbających tylko o własne interesy, pozbawionych horyzontów intelektualnych, ważnych w działalności publicznej. Jego sztuka stanowi mocny głos poparcia dla obozu reformatorów.