Geneza
„Proces” jest bodaj najgłośniejszą powieścią Franza Kafki. Zarazem uznaje się go za jedno z ważniejszych książek XX wieku. Kafka napisał go na początku I wojny światowej, jednak nie zdecydował się na publikacje. Według jego życzenia, rękopis miał być spalony – powiernik autora, Max Brod, nie spełnił jednak tego polecenia. Po śmierci Kafki wydał on „Proces” w 1925 roku.
Czas i miejsce akcji, motywy, opis bohaterów
Akcja toczy się w nieokreślonej epoce, w mieście, którego nazwy nie znamy (dowiadujemy się tylko, że chodzi o „stolicę”). Między początkiem a końcem powieści mija jeden rok. Bohaterem jest Józef K., urzędnik bankowy. W dniu trzydziestych urodzin zostaje aresztowany przez tajemniczych agentów. Po przesłuchaniu zwalniają oni bohatera, ostrzegając go jednak, że będzie miał miejsce jego proces. Kolejne rozdziały opisują starania Józefa, by uzyskać jakiekolwiek informacje o tym, co go spotkało. Wie on, że trwa przeciw niemu postępowanie, jednak nie ma pojęcia, jakie są zarzuty i jaką przyjąć linię obrony. Józef K. to zwykły, szary człowiek, który nie potrafi poradzić sobie z biurokratyczną machiną, która go przytłacza. Wreszcie po roku zostaje ponownie aresztowany i zamordowany.
Inny bohaterowie, to agenci, którzy na początku go aresztują. Po jakimś czasie Józef spotyka ich, gdy sami są ofiarami chłosty. Istotnymi postaciami są malarz sądowy, który wyjaśnia naszemu bohaterowi absurdalne zasady działania sądu oraz ksiądz-kapelan więzienny, który zaleca bohaterowi pogodzenia się z losem.
Interpretacja
Nie ma wątpliwości, że głównym tematem „Procesu” jest alienacja jednostki. Józef K. to osoba bezradna wobec potężnych sił, które sprzysięgają się wobec niego. Jego bezradność jest tym większa, że nie potrafi on zrozumieć swojej sytuacji. Często zwraca się uwagę, iż Kafka proroczo przewidział rzeczywistość systemów totalitarnych. W III Rzeszy i w stalinowski Związku Radziecki jednostka była bezradna wobec władz, a kara – włącznie z karą śmierci – spotkać mogła osoby niewinne (jak Żydów na terenach opanowanych przez Hitlera). Człowieka w tych krajach traktowano jak przedmiot, liczbę – zwrócmy uwagę, że powieść doskonale oddaje ową biurokratyczną dehumanizację. Nie poznajemy żadnych konkretnych nazw, nawet nazwisko bohatera przytaczane jest tylko w skrócie, podobnym do zapisu w kartotece,
Z kolei Erich Fromm przedstawił psychologiczną interpretację „Procesu”. Według niego Józef K. to osoba niedojrzała, niepotrafiąca poradzić sobie z dorosłym życiem. Wydaje się, że ta koncepcja nie jest pozbawiona pewnych podstaw, zwłaszcza w kontekście biografii Kafki, który miał problemy z uniezależnieniem się od swoich rodziców.
Rozpiętość tych potencjalnych interpretacji tylko potwierdza tylko, że „Proces” należy do absolutnych arcydzieł literatury światowej.