Problem winy niezawinionej (motyw winy)

Jedną z najistotniejszych problemów XX wieku jest wina niezawiniona. W czasie obu wojen światowych, ale również po ich końcu, miliony ludzi zostało zamordowanych za to tylko, kim byli. Można tu mówić o „winie niezawinionej”. Zazwyczaj owa wina była wyłącznie wyimaginowana przez ich oprawców. W czasie stalinowskich procesów pokazowych, oskarżeni przyznawali się do czynów, których nie popełnili, byle tylko uniknąć dalszych tortur w czasie śledztwa. Z kolei hitlerowcy uznali Żydów za winnych wszelkiego zła, tylko z powodu ich pochodzenia etnicznego. Z powodu owej absurdalnej rasistowskiej koncepcji niemal wszyscy europejscy wyznawcy judaizmu zostali zgładzeni w komorach gazowych.

Niejako zapowiedzią tych przerażających wydarzeń była powieść Franza Kafki „Proces”. Jej bohater zostaje oskarżony – jednak nie dowiaduje się nawet, o co. Józef K., bo tak się nazywa, próbuje pojąć tajemnicze mechanizmy działania sądu. Okazuje się jednak, że to instytucja całkowicie groteskowa – zwykły człowiek nie ma żadnych szans na wyzwolenie się z jej trybów. Dodatkowo przerażająca jest nieprzewidywalność sądu: Józef zostaje aresztowany, by chwilę potem odzyskać wolność. Jednak widmo procesu ciągle wisi nad nim, odbierając mu spokój ducha. Wreszcie nieoczekiwanie przychodzi wyrok i jego wykonanie – egzekucja w kamieniołomie. Jednostka jest niczym wobec tak potężniej i kapryśnej siły.

Kafka trafnie przewidział mechanizm działania systemów totalitarnych. Jednym z nich było dążenie do dehumanizacji jednostki. Nie dowiadujemy się nawet pełnego nazwiska głównego bohatera powieści – to po prostu Józef K. Taki skrót mógłby się pojawić w kartotece jakiejś instytucji. I faktycznie, urzędnicy traktują go wyłącznie jak punkt w tabelce – chociaż ostatecznie ich wyrok jest jak najbardziej przerażający i dosłowny: to śmierć. Podobną dehumanizację odnotowano choćby w przypadku III Rzeszy – więźniowie obozów koncentracyjnych sprowadzeni zostali wyłącznie do numerów wytatuowanych na rękach. Dokładnie opisał to w swoich opowiadaniach obozowych Tadeusz Borowski.

Kafka zauważył też, że w systemie krwiożerczych instytucji wczorajszy kat może stać się ofiarą – taki los spotyka agentów, którzy w pierwszym rozdziale aresztują Józefa K. Podobna sytuacja miała miejsce w stalinowskim Związku Sowieckim, gdzie działacze komunistyczni byli rozstrzeliwani za …. działalność antykomunistyczną (tak zwana Wielka Czystka).

„Proces” Franza Kafki to wybitne dzieło literackie, opowiadające o „winie niezawinionej”. W niemal proroczej wizji autor trafnie przewidział los niezliczonych rzesz ludzi, którzy musieli w XX wieku ponieść konsekwencje za coś, czego nie zrobili lub co nie było zbrodnią.