Proces jako powieść awangardowa

„Proces” Franza Kafki uznaje się za jedną z istotniejszych powieści XX wieku. Bogactwo treści, jak i oryginalna forma inspirowały kolejne pokolenia czytelników. Wielu krytyków twierdzi, że dzieło praskiego pisarza o kilka dekad wyprzedziło egzystencjalizm.

Dla wyrażenia swoich posępnych rozważań o naturze ludzkiej i kondycji współczesnego społeczeństwa, Kafka sięgnął po środki charakterystyczne dla awangardy. Według znanego powiedzenia, proza realistyczna rozpoczynać powinna się od sformułowania typu „Hrabina wyszła z domu o piątej”. W procesie owo zerwanie z klasyczną narracją i wizją świata ma miejsce już na początku dzieła. Otóż obserwujemy sytuację całkowicie absurdalną, groteskową – ni z tego, ni z owego główny bohater zostaje aresztowany we własnym mieszkaniu i nie dowiaduje się nawet, z jakiego powodu.

Zresztą ów bohater również odbiera od postaci pojawiających się na kartach prozy realistycznej. Nie poznajemy nawet jego pełnego nazwiska, dowiadujemy się tylko, iż jest to Józef K. Oprócz paru szczegółów, nie poznajemy jego życia i psychiki. Kafce nie chodziło bowiem o przedstawienie wiarygodnego psychologicznie bohatera. Dotyczy to zresztą nie tylko Józefa K., ale i innych występujących na kartach powieści postaci. Są one raczej pewnymi figurami, metaforami wręcz. Czy prawdziwy człowiek, który odkrywa, że w jego domu znajduje się sala tortur, mógłby przejść nad tym do porządku dziennego? A w powieści Kafki – jak najbardziej. Mimo to rozumiemy założenie autora i pojmujemy, że ów motyw jest jak najbardziej zasady w kontekście powieści.

Brak szczegółowości dotyczy nie tylko postaci. Również przestrzeń, w której przebywają jest oniryczna, nieokreślona. Józef K. żyje w jakimś mieście, ale nie dowiadujemy się, co to za metropolia. Wszystko to pozwala Kafce wykreować nastrój zagubienia i lęku. Byłby to jednak zabieg trudny do pomyślenia w realistycznych dziełach, dążących do osadzenia bohaterów w konkretnych realiach, choćby już nieistniejących (np. starożytny Rzym opisywany w powieściach historycznych).

Franz Kafka, by wyrazić swoją obawę przed postępującą alienacją człowieka, sięgnąć musiał po środki powieści awangardowej. Powieść realistyczna doskonale nadaje się do opisania ludzkich problemów – jednak w warunkach coraz dalej idącej dehumanizacji może ona nie wystarczać. Groteska, oniryczność, absurd – one zdecydowanie lepiej nadają się do opisu naszego świata. Kafka dał tutaj wyborny przykład, za którym poszli choćby autorzy teatru absurdu.