Powieść wydaje się nam czymś oczywistym. Wchodzimy do księgarni i na półkach widzimy głównie powieści, tak samo w bibliotekach publicznych, czy biblioteczkach domowych. Uwielbiamy zżywać się z bohaterami, spędzać czas w ich towarzystwie, śledzić ich przygody i dialogi. A przecież powieść, jako popularny gatunek, jest stosunkowo młoda. Chyba trudno nam sobie wyobrazić, że zamiast nowego dzieła fantasy czytamy pisane wierszem eposy? A jednak tak właśnie wyglądały realia europejskiej literatury przez całe stulecia.
Wprawdzie pierwsze powieści zaczęły pojawiać się już w starożytności, znane też były kulturze arabskiej – jednak w Europie powieści na dobre pojawiły się dopiero w epoce nowożytnej. Jedynymi z pierwszych dojrzałych powieści były „Gargantua i Pantagruel” Rabelaisego (XVI w.) i „Don Kichot” Cervatesa (XVII w.). Literatura polska na swoją pierwszą powieść musiała czekać aż do drugiej połowy osiemnastego wieku.
W 1776 roku ukazały się „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”, pióra Ignacego Krasickiego. Utwór ten łączy różne elementy – chociaż sam ma formę pamiętnika, to zawiera też listy. Pojawiają się w nim wątki powiastki filozoficznej w stylu Woltera, a także utopii.
Bohater, a zarazem narrator, to polski szlachcic. Część pierwsza, poświęcona jego młodości, służy autorowi do krytyki swoich rodaków. Podobnie, jak w innych swoich utworach, Krasicki zwraca uwagę na utracjuszostwo swoich współczesnych (zamiast dobrze gospodarować, wolą zgrywać się w karty), a także ich mizerną edukację. Podkreśla również bezmyślną fascynację cudzoziemszczyzną – francuski guwerner bohatera nie uczy go niczego pożytecznego, zamiast tego wciąga w hazard i pijaństwo.
W drugiej części bohater, uciekając przed długami, trafia na statek. Statek rozbija się, a Mikołaj ląduje na wyspie Nipu. Poznaje tutaj dziwne plemię, które nie zna państwa ani Kościoła, ale jest szczęśliwe i moralne. Utopijne fragmenty o Nipuańczykach zdradzają wpływy twórczości Jana Jakuba Rousseau i jego idei „szlachetnego dzikusa”. Tubylcy nie sięgają po przemoc, wszystkie spory rozstrzyga rada starszych – zresztą nie mają powodów do konfliktów, bowiem dysponują równymi majątkami.
Dalsze części powieści służą skontrastowaniu szlachetnych Nipuańczyków z zepsutymi Europejczykami. Ci ostatni najpierw porywają Mikołaja i zamieniają w niewolnika, pracującego w boliwijskich kopalniach, później zaś osadzają go w areszcie, kiedy próbuje wprowadzać w życie filozofię poznaną na Nipu. Dla hiszpańskich inkwizytorów jest po prostu obłąkanym człowiekiem.
Mikołaj ostatecznie powraca do Polski, gdzie osiada w majątku, praktykuje nauki z Nipu i poślubia ukochaną z lat młodości, Juliannę. Nazwisko bohatera jest istotne – przez wszystkie swoje doświadczenia Mikołaj zdobywa mądrość, z głupca i utracjusza zamienia się w człowieka moralnego i skrupulatnego.
Powieść Krasickiego z pewnością nie poraża oryginalnością. Za to autor błyskotliwie wykorzystuje wątki popularne w oświeceniowej literaturze i przyswaja je kulturze polskiej. Z pewnością trudno porównywać „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” z arcydziełami w rodzaju „Don Kichota” – ale nie można zaprzeczyć, że pierwsza polska powieść jest dziełem udanym i interesującym. Daje nam również ciekawy wgląd w problemy i spory intelektualne XVIII wieku.