Streszczenie
Powieść Ignacego Krasickiego podzielona jest na trzy części, odpowiadające kolejnym etapom życia głównego bohatera (a zarazem narratora), Mikołaja. Pierwsza z nich opowiada o jego dzieciństwie i młodości – służy krytyce staropolskiego sposobu życia (utracjuszostwo, marna edukacja).
Wykształcenie bohatera ogranicza się do opowieści o czarach, wyniesionych z domu, słabej szkoły jezuickiej, a także romansów, polecanych mu przez francuskiego guwernera. Oprócz tego Mikołaj i jego nauczyciel prowadzą „imprezowe” życia w czasie „edukacyjnego” wyjazdu do Warszawy.
Po śmierci rodziców, Mikołaj wybywa z kraju – poznaje Francję i Niderlandy, jednak musi uciekać przed wierzycielami. W trakcie podróży morskiej dochodzi do katastrofy i Polak zostaje wyrzucony przez falę na brzeg wyspy Nipu. Tutaj spotyka plemię tubylców, wyznające specyficzną filozofię. Przy opisie społeczeństwa Nipuanów Krasicki wyraźnie inspirował się twórczością Roussea i jego koncepcją „szlachetnego dzikusa”. Mieszkańcy Nipu nie znają ani państwa, ani zorganizowanej religii. Nie sięgają również po przemoc, a wszystkie spory rozstrzyga rada starszych – zresztą nie ma wielu powodów do sporu, bowiem każe z rodzin posiada dokładnie taki sam majątek, jak inne. W dalszej części utworu Mikołaj dowiaduje się, iż prawdopodobnie jest potomkiem Nipuanów – umacnia to jego szacunek dla plemienia i jego sposobu życia.
Mikołaj opuszcza Nipu, ale zostaje porwany przez Hiszpanów i jako niewolnik zesłany do kopalni srebra. Udaje mu się opuścić podziemia i wrócić do Europy, gdzie próbuje propagować nipuańskie nauki. Zostaje z tego powodu uznany za szaleńca i nawet więziony przez Inkwizycje. Ostatecznie wraca do Polski, gdzie osiada w swoim majątku i poślubia miłość z lat dziecinnych, Juliannę. Wierzy w nauki z Nipu i praktykuje je.
Plan wydarzeń:
1. Młodość utracjusza.
2. Wyjazd z Polski.
3. Ucieczka przed długami, katastrofa morska.
4. Pobyt na wyspie Nipu.
5. Powrót do cywilizacji i porwanie przez Hiszpanów.
6. Mikołaj niewolnikiem w boliwijskiej kopalnii.
7. Powrót do Europy.
8. Więzienie przez inkwizycje.
9. Powrót do Polski i ślub z Julianną.