Dziady cz. IV jako dramat romantyczny

Czwarta część „Dziadów” Adama Mickiewicza powstawała w latach 1820 – 1821, a więc w okresie początku nowego nurtu ideowego – romantyzmu. Podobnie jak część II „Dziadów”, wraz z którą tworzy ona całość określaną mianem „Dziadów” kowieńsko – litewskich, dzieło to stało się manifestacją światopoglądu i poetyki nowej epoki.

Utwór Mickiewicza zachowuje zasadę trzech jedności oraz nie zawiera scen zbiorowych, co zbliża go do dramatu antycznego. Akcja toczy się w ciągu trzech godzin, jej miejscem jest chatka księdza, a wyraźnie dominuje wątek losów głównego bohatera (przywoływane historie – np. lichwiarza – także służą jego ukazaniu). Jednak przy tym dzieło cechuje się otwartą kompozycją. Zakończenie, czyli zniknięcie ducha Gustawa, nie zamyka ostatecznie jego historii. Odbiorca nie wie, co dzieje się dalej z bohaterem, ale może przypuszczać, iż wydarzenia ukazane w dramacie powtórzą się w następny dzień zaduszny.

Niezwykle ważnym elementem świata przedstawionego w IV części „Dziadów” jest sfera metafizyczna, fantastyczna. W dziele pojawiają się postaci spoza ludzkiego świata, a jego nastrój jest mroczny i tajemniczy (noc zaduszna, płonące świece gasnące z każdym uderzeniem zegara). Dochodzi do swoistego rozdarcia świata, przeplatania się przeciwstawnych płaszczyzn.

Postać głównego Gustawa to bohater romantyczny – zagadkowy, nieujawniający całości swej biografii, indywidualista obdarzony szczególną wrażliwością. Jego los, co zostało już wspomniane, nie zostaje ostatecznie wyjaśniony. Z kolei historia postaci przedstawiona jest w sposób chaotyczny, fragmentaryczny, z wyraźnie zatartymi związkami przyczynowo – skutkowymi.

Ważną rolę w czwartej części „Dziadów” pełnią elementy ludowe. Na pierwszy plan wysuwa się charakterystyczna dla ludu moralność, której towarzyszy przekonanie, iż popełnione za życia grzechy muszą zostać odpokutowane po śmierci. Dlatego Gustaw prosi duchownego o przywrócenie tytułowego obrzędu, doceniając szczerość i autentyczność jego uczestników. W dodatku bohater jest przeciwnikiem reprezentowanego przez gospodarza racjonalizmu, wyraźnie podkreślając, iż nie wszystkie wydarzenia można wyjaśnić za pomocą rozumu.

W dziele Mickiewicza przeplatają się elementy komiczne oraz podniosłe. Te pierwsze ukazują się w obecności dzieci (początkowo nie rozumieją one cierpienia Gustawa) oraz ironicznych wypowiedziach głównego bohatera. Z kolei fragmenty podniosłe (momentami tragiczne) pojawiają się we fragmentach opisujących cierpienie związane z utraconą miłością.

Czwarta część „Dziadów” jest dziełem szczególnym, ukazującym stopniowe narodziny nowego typu dramatu – dramatu romantycznego, którego najbardziej wyrazistymi, najbardziej jaskrawymi przykładami staną się m. in. trzecia część „Dziadów”, „Kordian” Juliusza Słowackiego oraz „Nie-boska komedia” Zygmunta Krasińskiego.