„Syn marnotrawny” (zwany też „Wędrowcem”) należy do najbardziej rozpoznawalnych i najciekawszych obrazów Hieronima Boscha – pochodzącego z terenów dzisiejszej Holandii przedstawiciela prymitywizmu niderlandzkiego. Dzieło ma formę tonda (czyli koła) o średnicy 71,5cm, które wpisane jest w ośmiokąt, a namalowane zostało techniką olejną na desce i reprezentuje stylistykę charakterystyczną dla malarstwa późnogotyckiego. Najprawdopodobniej było ono fragmentem częściowo zaginionego dyptyku lub tryptyku, który zawierał także „Alegorię obżarstwa i rozpusty”, „Śmierć skąpca” i „Statek głupców”.
Opis
Na pierwszym planie dzieła widnieje tytułowa postać – wędrowiec lub syn marnotrawny – będąca starszym mężczyzną o pomarszczonej twarzy i siwych włosach. Ukazany został on w ruchu, jego lewa ręka (trzyma w niej czapkę) wyciągnięta jest w prawą stronę, a więc do przodu, w kierunku, w którym zmierza. Z kolei wzrok mężczyzny zwraca się do tyłu, gdzie widnieje wysoki budynek z otwartymi okiennicami i zniszczonym dachem. Podróżnik ma na sobie szare, zniszczone odzienie, w prawej ręce dzierży służący mu do podpierania się kij, a na plecach niesie wiklinowy kosz. W pojemniku zawierającym cały jego dorobek uwagę zwracają łyżka oraz skóra zwierzęcia – najprawdopodobniej kota. Co ciekawe, mężczyzna porusza się w dwóch różnych butach.
Postać wędrowca dzieli obraz na dwie części - lewą i prawą. Za nim (czyli po lewej stronie) znajduje się wspomniany wcześniej budynek, przed którym stoją świnia z prosiakami (zgromadzone wokół pustego koryta) oraz warczący pies. W drzwiach mężczyznę obściskującego kobietę, a z okna wychylają się niewyraźne twarze. Z kolei nieco za budynkiem stoi mężczyzna oddający mocz. Dostrzec można także koguta, beczkę, klatkę, w której uwięziony jest ptak, szyld przedstawiający łabędzia (lub innego ptaka wodnego), spodnie (lub koszulę) białego koloru wywieszone z okna, kilka małych ptasząt oraz dzbanek zatknięty na kiju sterczącym ze zniszczonego dachu. Budynek najprawdopodobniej jest karczmą albo zajazdem.
Z prawej strony widnieje niewielka brama wykonana z drewna, za którą stoi byk. Wędrowiec porusza się wyraźnie zaznaczoną ścieżką prowadzącą go właśnie w stronę pól roztaczających się za tym ogrodzeniem. Na stojącym nieopodal furtki drzewie zaobserwować można dwa ptaki – sowę i najprawdopodobniej sikorkę. Z kolei na ścieżce, obok drzwiczek, widnieje kolejny ptak niewielkich rozmiarów.
Kolorystyka obrazu jest bardzo stonowana, wręcz wyblakła. Tłem przedstawionej sceny są pokryte zżółkłą trawą pola i pagórki oraz szare, przysłonięte warstwą grubych chmur niebo.
Analiza i interpretacja
Niezwykle ważną rolę w dziele Boscha pełnią umieszczone w nim symbole i alegorie. Lewa strona, czyli alegoria życia doczesnego – zepsutego i niedoskonałego, przedstawia m. in. uwięzionego ptaka (utrata wolności), pustą beczkę (wyraźnie sugeruje powierzchowność, brak głębszego sensu), mężczyznę i kobietę (wielka waga przyjemności fizycznej i ludzkie przywiązanie do niej) oraz szyld przedstawiający ptaka wodnego (ptactwo wodne uznawane było za niższe w hierarchii bytów niż ptactwo latające). Z kolei świnia z prosiakami, które szukają jedzenia w pustym korycie, podkreślają brak jakiegokolwiek wartościowego „pożywienia” w tej sferze. Zwieńczeniem kompozycji lewej strony zdaje się oddający mocz mężczyzna. Jego zachowanie akcentuje bezwartościowość tej przestrzeni.
Wędrowiec posiada łyżkę (oznacza ona, że sam potrafi się wyżywić), kocią skórę (wyraz zręczności, wiedzy, sprawności) oraz wystającą z marynarki racicę (najprawdopodobniej jelenia, który symbolizował w średniowieczu Chrystusa zwyciężającego ze złem).
Symbolika prawej strony także jest złożona. Najbardziej czytelną alegorią okazuje się wyrażająca mądrość sowa. Obok niej ukazana jest sikorka – przedstawiona w sposób znany z „Ogrodu ziemskich rozkoszy”. Z kolei byk może symbolizować zarówno odwagę, determinację, jak i mękę Chrystusa. Wyrazistym, choć niezwykle niepozornym, jest natomiast mały ptaszek umieszczony obok furtki (być może sroka). To właśnie on, po lewej stronie obrazu, znajduje się w klatce.
Obraz Boscha ze względu na niejednorodną i nieco zatartą (z powodu upływu czasu) symbolikę bywa interpretowany różnorodnie. Jednak dwa równolegle stosowane tytuły zdają się przedstawiać te najważniejsze możliwości jego odczytania. „Syn marnotrawny” oznacza powrót do Boga, opuszczenie niedoskonałego i zepsutego świata, wyrzeczenie się grzechów. Z kolei „Wędrowiec” może ukazywać życie jako wędrówkę, ciągłe zmierzanie ku wartościom i doskonałości.