Funkcja mitu szklanych domów w „Przedwiośniu”

W czasie podróży z Baku do Moskwy Seweryn Baryka opowiadał synowi, jak wygląda Polska, którą odwiedził w czasie wojny. Zgodnie z jego słowami na kształtowanie się ojczyzny bohaterów wpłynął również pewien ich krewny, który porzucił Warszawę i wyjechał prowadzić ważne prace nad Bałtykiem. Historia ta tak zafascynowała nie do końca wierzącego w nią młodzieńca, że stała się jedną z jego motywacji do kontynuowania podróży do Polski.

Kiedy Cezary Baryka przekroczył granicę kraju, był rozczarowany i zawiedziony. Wizja nakreślona przez pana Seweryna rozpłynęła się w błoto i podmokłe łąki, wśród których stały zniszczone chaty. Nie była Polska krajem nowoczesnym ani potężnym, ludzie nie żyli w dobrobycie, a krajobrazu nie zdobiły szklane domy. Nic dziwnego - w opowieści ojca Polska była zupełnie innym krajem.

Pan Seweryn roztoczył przed młodym Cezarym wspaniałą wizję. Zgodnie z jego słowami w Polsce miały stać piękne i wysokie szklane domy, w których żyli szczęśliwi i zamożni ludzie. Ich mieszkania same regulowały temperaturę (w ścianach płynęła woda), były piękne i zadbane. Część budynków - tę wznoszoną dla użyteczności publicznej - projektowali artyści, by wyróżniały się spośród tych zwykłych.

Równocześnie kraj rozwijał się technicznie. Innowacyjne przedsięwzięcia umożliwiły regulację Wisły i wykorzystanie płynącej w niej wody do produkcji energii. Nie oznaczało to jednak, że zaniedbywano kwestię środowiska, wręcz przeciwnie. Przyrodę otoczono staranną opieką, co szybko przyczyniło się do poprawy warunków w kraju. Polacy byli silni, zdrowi i zjednoczeni. A do tego wszystkiego miał przyczynić się przodek Baryków, który do swojego przedsięwzięcia wykorzystał wyjątkowy piasek z wydm.

Utopijna wizja szklanych domów staje się w powieści wyidealizowaną wizją ojczyzny żarliwego patrioty. Jest odbiciem marzeń i pragnień pana Seweryna Baryki, a być może całego jego pokolenia. Po 123 latach zaborów wolna Rzeczpospolita była wspaniałym owocem dążeń wielu pokoleń, nic więc dziwnego, że walczący w jej obronie postrzegali ją jako coś wyjątkowego i taki obraz chcieli zaszczepić u swych bliskich.

Jednak opowieść pana Seweryna ma poza wymiarem artystycznym (sugestywny opis, kontrast ze zniszczonym przez rewolucję wschodem) także wymiar ideowy i symboliczny. Można uznać ją za pomost między dwiema wizjami odrodzonej Polski, między którymi wybierać musiał Cezary Baryka, czyli ewolucyjnym programem Gajowca a komunistycznym uosabianym przez Antoniego Lulka. Nie zakładała ona bowiem gwałtownego przewrotu, lecz konsekwentnie prowadzony i przyśpieszony dzięki wsparciu techniki rozwój kraju. Powszechna zamożność miała wyeliminować z kolei problem nierówności. Wizję pana Seweryna postrzegać można również jako zachętę do ciągłego kroczenia naprzód, działania w imię postępu.

Chociaż szklane domy kojarzą się przede wszystkim z nowoczesnością i bogactwem, materiałowi, z którego zostały wykonane, można przypisać jeszcze jedną cechę - kruchość. I taka właśnie była wydarta z niebytu Polska. Niestabilna sytuacja na granicach, wewnętrzne tarcia między grupami etnicznymi oraz zróżnicowany poziom rozwoju gospodarczego - wszystkie te problemy destabilizowały kraj i wymagały podjęcia zdecydowanych działań.

Opowieść Seweryna Baryki okazuje się w ostatecznym rozliczeniu piękną fikcją. Zasiewa ona jednak w umyśle młodego Cezarego oraz czytelników wspaniałą ideę, do której spełnienia powinien dążyć naród.