Krzysztof Kamil Baczyński często odwoływał się w swojej poezji losu jego pokolenia (tak zwane pokolenie Kolumbów), któremu przyszło się zmagać z tragicznymi wyzwaniami drugiej wojny światowej. By zrozumieć lepiej swoje własne dzieje, poeta odnosił się niejednokrotnie do doświadczeń przeszłych pokoleń. Tak jest w wierszu „Mazowsze”, tak jest i w „Historii”.
W utworze tym obserwujemy scenę batalistyczną. Od razu zdajemy sobie sprawę, że jest to obraz bitwy, jaka miała miejsce dawno temu. Świadczy o tym nagromadzenie archaicznego słownictwa militarnego. Arkebuzy, czaka, rapiery, kanonierzy – wszystko to sprzed przynajmniej stu lat przed czasami Baczyńskiego.
Zazwyczaj uważa się, że wiersz odnosi się do powstań narodowych. Nie jest to jednak takie oczywiste. Miały one miejsce pod koniec XVIII i w XIX wieku – natomiast arkebuz to broń używana w okresie wcześniejszym. Można wprawdzie twierdzić, iż poeta nie musiał się znać na szczegółach historii militarnej – jednak to dość znane słowo jasno kojarzy się raczej z „Trylogią” Henryka Sienkiewicza niż z „Redutą Ordona” Mickiewicza (gdzie mowa o „strzelbie rozognionej”) . Wydaje się więc, że Baczyński przedstawia niejako abstrakcyjną wojnę, w której biorą udział wszyscy dotychczasowi żołnierze, pochodzący z różnych epok.
Tragizm wiersze polega na tym, że poeta ma świadomość, iż on i jego rówieśnicy muszą dołączyć do tych szeregów, toczących nieustanny bój – chociaż już tylko w pamięci następnych pokoleń.
Płacz, matko, kochanko, przebacz,
bo nie anioł, nie anioł prowadzi.
Wy te same drżące u nieba,
wy te same róże sadzić jak głos
na grobach przyjdziecie i dłonią
odgarniecie wspomnienia i liście, jak włos
siwiejący na płytach płaskich.
Młodzi ludzie – zwłaszcza młodzi Polacy – przez całe stulecia poświęcali życie w kolejnych wojnach. Baczyński wie, że jego pokolenie marzyło o uniknięciu tego mrocznego losu. Jednak nadzieja ta okazała się płonna i mogą liczyć oni już tylko na wspomnienie.
Forma utworu (kilka informacji)
– układ rymów abab
– powtórzenie (Idą, idą pochody)
– archaizmy (arkebuz, rapier)