Motyw holocaustu w literaturze. Omów na przykładzie wybranych utworów.

Dokonana w czasie II wojny światowej przez III Rzeszę eksterminacja Żydów należy do najmroczniejszych kart historii XX wieku, a być może całych dziejów ludzkości. Literaci i filozofowie od lat próbują zrozumieć, co doprowadziło do tej zbrodni, a także dać świadectwo jej przebiegu.

Wielka żydowska filozofka, Hannah Arendt, wspominała, że przebywając w USA w czasie wojny słyszała plotki o postępowaniu Niemców wobec Żydów. Jednak nie dawała im wiary, uznając, że nawet naziści nie posunęliby się do tak nieracjonalnej polityki – skoro toczyli wojnę, to jak mogli mordować potencjalną siłę roboczą, w dodatku tracąc czas i środki? Czy Hitler mógł sobie pozwolić na to, by pociągi, zamiast transportować amunicję dla wojsk na froncie, zwoziły Żydów z całej Europ do obozów zagłady? Kiedy wojska alianckie wyzwoliły obozy, a procesy nazistowskich zbrodniarzy ujawnił szczegóły Holocaustu, opinia publiczna świata była więc tym bardziej wstrząśnięta. Do intelektualistów należało zadanie zrozumienia, co doprowadziło ludzi do pomysłu eksterminacji milionów, co powodowało niemieckimi sprawcami i jak wreszcie reagowali obserwatorzy i ofiary Shoah.

Obraz dwóch stron Holocaustu dają książki polskich autorów – „Zdążyć przed Panem Bogiem” Hanny Krall i „Rozmowy z katem” Kazimierza Moczarskiego. Reportaż Krall jest owocem rozmów z Markiem Edelmanem, jednym z przywódców powstania w getcie warszawskim (1943). Edelman z medyczną precyzją (z wykształcenia był on w końcu lekarzem) opisuje fatalne warunki panujące w getcie, głód i choroby. Bez sentymentów przedstawia jednostki ludzkie, zmuszanie niejednokrotnie przez okoliczności, do wyrzeczenia się wszelkich wartości, byle tylko przeżyć. Zryw żydowskich powstańców przedstawia, jako próbę wywalczenia godnej śmierci – bo tylko ona pozostała skazanym na wywiezienie do komór gazowych.

Kazimierz Moczarski w czasie wojny należało do AK. W okresie stalinizmu komuniści prześladowali działaczy podziemia niepodległościowego i Moczarski trafił do więzienia. Został osadzony w jednej celi z Jurgenem Stroopem, oficerem SS, który dowodził tłumieniem powstania w getcie. Dało mu to okazję do rozmów z oczekującym na wykonanie wyroku śmierci zbrodniarzem. Polak spróbował wniknąć w psychikę nazisty, zrozumieć jego motywacje i drogę życiową – „Rozmowy z katem” są portretem czegoś, co Hannah Arendt określiła jako „banalność zła”. Stroop nie jest postacią rodem z wyobrażeń o szatanie. Moczarski przedstawia osobę raczej bezbarwną i prymitywną (czy wręcz ograniczoną). Stroop to typ karierowicza, gotowego na wszystko, byle zyskać uznanie przełożonych. Zarazem ślepo wierzy w ich polecenia i przyjmuje chorą, rasistowską ideologię, która udziela mu odpowiedzi na wszystkie problemy – oczywiście owa nazistowska odpowiedź polega na obarczeniu Żydów odpowiedzialnością za wszelkie zło. Jak wspominał Victor Klemperer, niemiecki Żyd i filolog, śledzący hitlerowską propagandę – Żydów porównywano do insektów lub szczurów, które należy po prostu zgładzić, by przestały wyrządzać szkody. „Dobry Niemiec” miał nie wahać się przed takim czynem, tak samo, jak nie czuł wyrzutów sumienia, zakładając pułapki na myszy (odniesieniem do tych metafor jest komiks „Maus” Arta Spiegelmana, syna Żyda ocalałego z Holocaustu – w „Mausie” Żydzi przedstawieni są jako myszy, zaś Niemcy jako koty).

Owo połączenie dążenia do osobistych korzyści, pełnej nienawiści ideologii i posłuszeństwa wobec władzy sprawiło, że osoby pokroju Stroopa bez głębszego zastanowienia przeprowadzały eksterminację milionów ludzi.

Książki Krall i Moczarskiego (a także Klemperera i Spiegelmana) przedstawiają obraz Zagłady z perspektywy sprawców i z perspektywy ofiar. Ukazują XX-wieczny totalitaryzm, który doprowadził do odmówienia człowieczeństwa milionom ludzi i wzniósł komory gazowe. „Rozmowy z katem” to niezwykłe wniknięcie w psychologię zbrodniarza, współsprawcy Holocaustu. Z kolei „Zdążyć przed Panem Bogiem” ukazuje cierpienie Żydów, którzy na terenach hitlerowskiej Europy stracili status ludzi i zostali skazani na zagładę. Obie książki pozostają unikatowym świadectwem cierpienia, jakie przyniosło światu państwo Adolfa Hitlera.