Życie ludzkie szpilki niewarte – rozważania o XX wiecznym doświadczeniu terroru

Przemoc od wieków towarzyszyła ludzkości. W czasie wojen ludzie tracili życie tysiącami. Dwory królewskie plamiła krew, rozlewana w skutek niezliczonych spisków. Najsłynniejszy bodaj historyk XVIII wieku, Edward Gibbon, napisał wręcz, że historia to niewiele więcej niż spis zbrodni, szaleństw i nieszczęść ludzkości. Jednak na tym tle XX wiek uznać można za wyjątkowo okrutną i mroczną epokę. Nowe technologie sprawiły, że zabijanie osiągnęło rozmiary nieznane wcześniej, a totalitarne ideologie lub nacjonalistyczne pasje pobudzały do eksterminacji całych grup społecznych.

Zazwyczaj uznaje się, że wydarzeniem, które rozpoczęło faktycznie (chociaż nie kalendarzowo) XX wiek, była I wojna światowa. Miliony mężczyzn powołanych zostało pod broń i miliony poświęciło życie w tym konflikcie. Nowe osiągniecia nauki służyć poczęły eksterminacji – wykorzystywano karabiny maszynowe, czołgi, samoloty oraz gazy bojowe. Symboliczny stał się wizerunek żołnierza w masce przeciwgazowej – przypominał on bardziej owada, niż człowieka. Jednym z efektów wojny było właśnie porzucenie przez dużą część ludzi indywidualizmu. Pojedynczy człowiek przestawał się liczyć w warunkach wojny totalnej, więc wielu uznało, że liczy się tylko masa i tłum. Indywidualizm potępiały ideologie, takie jak komunizm i faszyzm. Komuniści doszli do władzy w Rosji na skutek rewolucji, która wybuchał w zmęczonym wojną kraju. Faszyzm i jego niemiecką odmianę (nazizm) stworzyli zaś weterani wojenni – i Benito Mussolini i Adolf Hitler walczyli na frontach I wojny światowej.

Ideologie owe zamierzały doprowadzić do całkowitej transformacji społeczeństw. Komuniści dążyli do zlikwidowania niesprawiedliwości i biedy. Wydawało się, że tak szczytny cel usprawiedliwia wszystkie środki – nie cofali się więc przed terrorem na masową skalę. Skoro walczy się o dobro wszystkich ludzi, to nie można pozwolić, by grupa niezadowolonych powstrzymywała to wspaniałe dzieło. Niezadowolonych można wprawdzie przekonać, ale dużo łatwiej ich po prostu zabić lub zamknąć w obozach koncentracyjnych. Ten tok myślenia doprowadził komunistów do wymordowania milionów przeciwników w wielu krajach oraz stworzenia sieci obozów pracy (słynny „archipelag GUŁag").

Naziści dążyli z kolei do stworzenia potężnego, rasistowskiego imperium. Wszystkie nieszczęścia zwalano na działalność Żydów i innych „gorszych ras”, takich jak Romowie, czy Słowianie. Początkowo zamierzano przesiedlić niechcianych obywateli poza granice Rzeszy, ale w czasie wojny okazało się to za trudne – i znów najłatwiejszym wyjściem wydawało się po prostu wymordowanie niechcianych i znienawidzonych. Nowe technologie i przemysłowa organizacja przyszły w sukurs tym planom – stworzono sieć obozów zagłady, gdzie przy pomocy komór gazowych zabito niemal wszystkich europejskich Żydów (ponad 5 milionów ludzi).

Terror, jaki panował w XX wieku, różnił się od zbrodni popełnianych wcześniej. Nowe osiągniecia nauki, a także zbrodnicze ideologie sprawiły, że próbowano eksterminować całe grupy społeczne. Jednostka się nie liczyła w tych planach – człowiek sprowadzony został do numeru, zapisanego w statystykach. Wojny i totalitaryzmy ujawniły z całą mocą bestię, mieszkającą w człowieku. Jedynym źródłem pociechy dla ludzkości pozostaje ostateczny upadek zbrodniczych imperiów.