Giaur – opracowanie, interpretacja, bohaterowie

Geneza

„Giaur” to powieść poetycka George’a Byrona, która ukazała się w 1813 r. Co ciekawe, to pierwszy utwór tego autora o tematyce związanej z Orientem.

Bezpośrednią inspiracją do napisania „Giaura” była podróż, jaką Byron odbył po Europie w latach 1810 - 1811. Szlak owego „Grand Tour” wiódł przez różne kraje Europy Południowe, Brytyjczyk odwiedził także Grecję. W tym kraju był świadkiem poruszającego wydarzenia. Widział, jak Turcy, zamknąwszy w worku kobietę oskarżoną o cudzołóstwo, wrzucili ją do morza. Półwysep Peloponeski zafascynował Byrona, który był szczególnie mocno związany z dorobkiem kulturowym antyku, stając się dlań niezwykłą inspiracją. Autor „Giaura” wrócił jeszcze do Grecji, by pomóc jej mieszkańcom w czasie walk o wyzwolenie.

Warto wiedzieć, że Byron pracował nad swą powieścią poetycką przez kilka lat. Pierwsza wersja (ukończona najprawdopodobniej w 1811) liczyła zaledwie ok. 700 wersów, a jej w ostatecznym kształcie była dwukrotnie obszerniejsza.

Czas i miejsce akcji

Miejscem akcji „Giaura” są tereny dzisiejszej Grecji. Narrator poematu (jeden z trzech) rozkoszuje się pięknem tych ziem, przypominając zarazem czasy świetności jej mieszkańców i nawołując ich do przeciwstawienia się będącym u władzy Turkom. Postać snująca opowieść wspomina o Porto-Leone (Pireus). Najpewniej to w okolicy tego miasta rozgrywają się opisywane wydarzenia.

Czas akcji został określony przez autora w przedmowie. Najpierw zaznacza, że opisane wydarzenia toczą się w czasie istnienia Republiki Weneckiej (697 - 1797), a następnie przywołuje Arnautów (tureckie określenie Albańczyków) walczących z Moskalami, co musiało mieć miejsce w czasie wojny rosyjsko - tureckiej z lat 1768 - 1774.

Fragmentaryczność kompozycji dzieła Byrona uniemożliwia sprecyzowanie przedziału czasowego, w jakim rozciągają się opisane wydarzenia (wiadomo jedynie, że tytułowy bohater przebywa w klasztorze 6 lat).

Motywy

Motywy przyrody i wolności - „giaur” rozpoczyna się niezwykłym opisem przyrody. Narrator charakteryzuje ją w taki sposób, by przywoływała wspaniałe wspomnienia o wielkich czynach i jednostkach. W kontekście sytuacji Grecji, która znajdowała się pod panowaniem Turcji, jest ona nośnikiem pamięci narodowej, symbolem wolności (gdyż nikt nie może nad nią panować).

Motyw walki o wolność - Walka o wolność, gdy się raz zaczyna, / Z ojca krwią spada dziedzictwem na syna - to jeden z najbardziej zapadających w pamięć cytatów z dzieła Byrona. Wolność jest ideą nieśmiertelną, dążenie do niej nie może zostać powstrzymane, ponieważ czyny minionych pokoleń staną się inspiracją dla kolejnych.

Motyw tajemnicy - fabuła „Giaura” jest fragmentaryczna, brak tutaj porządku chronologicznego, nierzadko zaburzony zostaje również ład przyczynowo-skutkowy. Także tytułowy bohater jest postacią zagadkową, tajemniczą. Zbudowany w ten sposób nastrój trzyma czytelnika w niepewności, wprowadza elementy grozy.

Motyw miłości - Leila należy do haremu baszy Hassana. Mężczyzna zdecydowanie wynosi ją ponad inne kobiety, będąc zafascynowanym jej urodą. Jednak pewnego dnia bohaterka zbliża się do Giaura, który, jak sam przyznaje, ubóstwia ją. Niestety, ich szczęście nie trwa długo - basza odkrywa zdradę i nakazuje zamordować kobietę.

Miłość Giaura i Leili jest uczuciem nieszczęśliwym, niemożliwym do spełnienia.

Motyw przemiany - Giaur w swojej spowiedzi opowiada o przemianie, jaką przeszedł. Niegdyś kochający i szczęśliwy człowiek, utraciwszy najbliższą osobę, stał się żądnym krwi mścicielem. Jego działania skierowane były wyłącznie w stronę pomszczenia śmierci Leili. Kiedy dopełnił dzieła, zniknął. Tajemniczego mężczyznę narrator dostrzegł wśród mnichów. Będąc w klasztorze, Giaur zupełnie odseparował się od ludzi, stał się pragnącym śmierci samotnikiem.

Motywy gotyckie (groza, niepokój) - narrator opisujący grób Hassana przeklina Giaura. Przepowiada, że stanie się on po śmierci demonem i będzie pił ludzką krew. Niezaznanie wiecznego spokoju będzie dlań najbardziej dotkliwą karą.

Motyw zemsty - Giaur zabija Hassana, ponieważ ten uśmiercił Leilę - ukochaną bohatera. Zemsta stanowi w pewnym okresie sens życia chrześcijanina, który podporządkowuje jej wszystkie swoje decyzje.

Motyw śmierci - w „Giaurze” dostrzec można różne rodzaje śmierci. Dla tytułowego bohatera jest ona ulgą, przerywa jego cierpienia. Z kolei Leila umiera w cierpieniu, zostając zhańbioną przez Hassana. Basza ginie w walce, zabity z ręki chrześcijanina. Ze względu na jego bohaterstwo i nieugiętą postawę narrator jest przekonany, iż mężczyzna trafi do raju.

Motyw cierpienia - czytając dzieło Byrona, można odnieść wrażenie, iż jego tytułowy bohater nigdy nie pogodził się z poniesioną stratą. Nawet zemsta nie okazała wystarczającym „zadośćuczynieniem”, wszak nic nie mogło przywrócić życia Leili. Zamknąwszy się w klasztorze, Giaur pogrąża się w cierpieniu, które potęgowane jest samotnością mężczyzny.

Motyw szaleństwa - przebywający w klasztorze Giaur zupełnie nie przypomina mężczyzny, jakim był kiedyś. Już po śmierci Leili prowadziła go obsesja zemsty, lecz spełniwszy swe zamiary, bohater stanął oko w oko z pustką, jaka pojawiła się w jego życiu. Narrator opisuje jego twarz jako wyrażającą cierpienie, wzrok jako szaleńczy. Giaur zupełnie odciął się od ludzi, nie nawiązywał żadnych kontaktów, spędzając czas w samotności.

Interpretacja

„Giaur” to dzieło szczególne. Owoc kilkuletniej pracy Byrona stał się inspiracją dla kolejnych pokoleń twórców, którzy pełnymi garściami czerpali z dokonań Brytyjczyka. Budowa utworu, sposób prowadzenia narracji i liczne dygresje podkreślają fakt, iż to kreator panuje nad budowanym przez siebie światem, ma możliwość komentowania go, oceniania pewnych postaw. Jest to przejaw ironii romantycznej, czyli swoistej gry twórcy z dziełem (kompozycja, bohaterowie, łączenie sprzecznych kategorii estetycznych itp.).

Powieść poetycka Byrona jest również dziełem ukazującym ideę wolności. Już na początku jeden z narratorów, tworząc wspaniały opis pięknego krajobrazu Półwyspu Peloponeskiego, wspomina o wielkich dziełach, jakich dokonywali niegdyś jego mieszkańcy. Następnie wzywa żyjących do tego, by stanęli w obronie swojej wolności, zrzucając tureckie kajdany (w tym czasie dzisiejsza Grecja znajdowała się pod panowaniem Imperium Osmańskiego). Postać mszczącego się za doznane krzywdy Giaura może stanowić dla nich kolejną inspirację.

W dziele Byrona wyraźnie zaznaczają się także różnice kulturowe między światem Wschodu a Zachodu. Zainteresowanie autora Orientem stało się przyczyną rosnącej popularności nieznanych kultur (z perspektywy ówczesnego Europejczyka), które w czasie romantyzmu staną się przedmiotem badań licznych twórców.

Bohaterowie

Giaur

Niewiele o nim wiadomo - jego wcześniejsze losy pozostają tajemnicą. Oczom widza (i narratora) ukazuje się, pędząc niczym błyskawica na czarnym wierzchowcu. Już wtedy postać snująca opowieść zauważa, iż na twarzy tego mężczyzny maluje się gniew.

Próba zebrania informacji dotyczących tytułowego bohatera poematu Byrona nie jest łatwa. Jeden z narratorów nazywa go Wenecjaninem, co w pewnym stopniu wyjaśnia kwestię jego pochodzenia (był zatem chrześcijaninem, stąd określano go mianem giaura). Jeśli chodzi o jego wygląd - jest smukłym człowiekiem o czarnych oczach, ciemnej karnacji i gęstych włosach.

Giaur kochał i był kochanym. Uczucie to stanowiło sens jego życia. Jednakże związał się z kobietą należącą do haremu Hassana, co w muzułmańskim kręgu kulturowym niosło za sobą opłakane skutki. Basza uśmiercił Leilę w okrutny sposób, co było dotkliwym ciosem dla tytułowego bohatera. Od tego momentu chęć zemsty stała się jego największym pragnieniem. Uwidacznia się tu także buntownicze usposobienie mężczyzny. W trakcie spowiedzi przyznaje, że na miejscu Hassana postąpiłby najpewniej w taki sam sposób (ze względu na odmienne uwarunkowania kulturowe basza mógł ukarać kobietę, było to zgodne z prawem, stąd jeden z narratorów traktuje jego śmierć jako niesprawiedliwą).

W swoim dążeniu do zgładzenia Hassana Giaur był nieprzejednany. Urywki opisów dostarczane przez narratora pozwalają wyciągnąć wnioski, że porzucił wszystko, przemierzając kraj i poszukując znienawidzonego Hassana. Gdy w końcu go odnalazł, doszło między nimi do krwawego starcia, a miecz Giaura okazał się zabójczy dla baszy. Stojąc nad ciałem powalonego nieprzyjaciela, mężczyzna wyjaśnił, że przyczyną jego śmierci było to, co uczynił Leili.

Dopełniwszy zemsty, Giaur przechodzi gwałtowną przemianę. Jego życie wypełnia pustka, staje się ono niemal wegetacją. Zamknięty w klasztornych murach bohater odseparowuje się od ludzi, samotnie zmaga się z wyrzutami sumienia (uważa, że przyczynił się do śmierci Leili), co odbija się także na jego wyglądzie. Nie bierze udziału w większości ceremonii religijnych, a pobyt w świętym przybytku opłaca wielkimi skarbami. Nawet w czasie spowiedzi nie żałuje śmierci Hassana, wciąż rozpaczając z powodu utraty Leili.

Giaur to typowy bohater byroniczny. Jego przeszłość owiana jest tajemnicą, stoi w opozycji do świata i rządzących nim zasad, jest dumnym i nieugiętym indywidualistą. Cierpi, ponieważ rozpoczął walkę, której nie mógł wygrać (śmierć Hassana nie przywróci życia Leili, postawa Giaura nie zmieni też prawa). Zrobił to jednak, by pozostać w zgodzie z samym sobą.

Hassan - kochał Leilę najbardziej ze wszystkich swych żon. Kiedy dowiedział się, że kobieta nie pozostała mu wierna, postąpił tak, jak nakazywały prawo i tradycja - zabił ją. Później przez długi czas odczuwał wyrzuty sumienia, których nie mógł w żaden sposób uspokoić.

Gdy dochodzi do starcia Hassana z Giaurem, wspomniane zostają bohaterskie czyny baszy (narrator mówi o nich także w czasie przygotowań do wyprawy). Człowiek ten był wielkim wojownikiem, który cieszył się szacunkiem żołnierzy. Sam zachował odwagę do ostatnich chwil, nie lękając się grupy zbójców.

Leila - pochodząca z Gruzji niewolnica, którą pokochał Hassan. Chociaż była jego faworytą, związała się z Giaurem, co musiało skończyć się tragicznie. Została utopiona przez baszę - był to tradycyjny sposób karania niewiernych kobiet.

Leila nie jest pełnoprawnym bohaterem dzieła. Czytelnik poznaje tylko jej urodę, lecz nie są dostarczane mu żadne inne informacje na temat tej kobiety (uczucia, dążenia, motywacje itp.).