Sposób na Alcybiadesa – opracowanie, problematyka, bohaterowie

Geneza

Autor książki „Sposób na Alcybiadesa” – Edmund Niziurski to znany pisarz powieści przygodowych dla młodzieży. Jego utwory cechuje najczęściej wątek sensacyjno – przygodowy, a także absurdalny humor słowny. „Sposób na Alcybiadesa” to jedna z najbardziej znanych książek w jego dorobku. Była wznawiana wielokrotnie, a także sfilmowana. Od daty wydania – czyli od 1964 r. nieprzerwanie i chętnie czytana jest przez młodzież szkolną. W utworze zarysowane zostało szkolne życie i perypetie czwórki uczniów z 8 a szukających sposobu – dryfu na nauczyciela historii. Książka została wpisana na Listę honorową IBBY jak również należy do Kanonu Książek dla Dzieci i Młodzieży.

Czas i miejsc akcji

Akcja powieści zaczyna się na początku lat 60 – tych w Warszawie w szkole męskiej im. Lindego. Obejmuje okres od września do początku kwietnia.

Wydarzenia rozgrywają się w Warszawie (w budynku szkoły) oraz w jej okolicach. Jeden z wątków odbywa się w Domu młodzieży w pobliskim miasteczku. Część wydarzeń rozgrywa się też w Czersku, dokąd chłopcy wybierają się na wykopaliska.

Motywy

Motyw szkoły

Jednym z ważniejszych wątków powieści „Sposób na Alcybiadesa” jest motyw szkoły. Czwórka chłopców z warszawskiego liceum zaczyna powoli rozumieć, co w ich życiu jest najważniejsze. Czas wchodzenia w dorosłość jest pewnym etapem kiedy poddajemy konfrontacji wyznawane wartości z nową rzeczywistością, w którą, choć czasem niechętnie, to jednak nieuchronnie musimy wkroczyć. Uczniowie 8 a postanawiają stoczyć z dorosłymi nauczycielami batalię, w której będą walczyć o obronę swego prawa do zabawy i wolności przy jednoczesnym omijaniu natłoku szkolnych, i ich zdaniem zbędnych, obowiązków. Chcą znaleźć metodę jak to zrobić bez ponoszenia przy tym szkodliwych skutków dla ocen. W utworze została opisana jedynie przestrzeń szkolna i tematy z nią związane, gdyż jest to wycinek rzeczywistości na tym etapie życia najważniejszy dla chłopców.

Motyw dojrzewania

„Sposób na Alcybiadesa” to też opowieść o ciężkiej próbie wchodzenia w dorosłość. I nie jest to zadanie wcale takie łatwe. Wszystko zaczyna się od szczegółu – SPONY. Chłopcy chcieliby prześliznąć się do następnej klasy na zasadach podobnych do lat poprzednich. Najlepiej byłoby dla nich uzyskać promocję przy najmniejszym nakładzie pracy, czyli w ogóle się nie ucząc. W końcu jednak niepostrzeżenie wpadają w sidła własnego pomysłu. Muszą rzetelnie przygotować się na zajęcia z kółka historycznego.

Chłopcy wkraczają w dorosłość, wstępując jednocześnie w wiek psychicznej, osobistej odpowiedzialności za swe czyny. Usiłują dojrzale zmierzyć się z problemami, z jakimi borykają się wszystkie inne nastolatki. Wbrew swym zamierzeniom, nieświadomie zaprzyjaźniają się też z nauką i chcą pogłębiać swą wiedzę (muszą oprowadzić wycieczkę po Warszawie i dobrze przygotować się do opowiadania o zabytkach). Na naszych oczach zachodzi w nich więc wyraźna przemiana – z leniwych łobuziaków, którym nauka nie była wcale w głowie, stają się osobami dojrzałymi i odpowiedzialnymi – wiedzą, że każdy czyn ponosi za sobą konsekwencje, które trzeba spłacać. Ostatecznie wszyscy podejmują więc trud i chcą sprostać zadaniu, którego się podjęli. SPONA na zawsze zmienia ich monotonną egzystencję i stanowi dobrą szkołę życia.

Chłopcy dobrze sprostali zadaniu, czego dowodem było uznanie ich za najlepszych uczniów, po tym jak starannie przygotowali się do oprowadzenia wycieczki pielgrzymów po mieście. Tym samym udowodnili, że są dojrzali i pełnowartościowi i że można im zaufać.

Motyw młodzieńczej przyjaźni

Niziurski w swym utworze porusza też motyw młodzieńczej przyjaźni. Uczniowie liceum darzą się wzajemną lojalnością i solidarnością w walce z „gogami”, ale również w nich samych drzemie duch rywalizacji. Chłopcy właśnie wkraczają w dorosłość, uczą się zasad panujących w świecie, które w środowisku szkoły wyglądają bardzo podobnie, choć sprowadzone są do dużo mniejszej skali. Szacunek budzą tu osoby w jakimś stopniu silniejsze (fizycznie lub psychicznie). Z kolei słabsi uczniowie pozbawieni talentu, pasji czy ambicji zostają zepchnięci na margines. Mała społeczność liceum usiłuje zatem obronić się zarówno przed atakami z zewnątrz (czyli ze strony nauczycieli) jak i z wewnątrz, czyli przed wrogami reprezentowanymi np. przez klasowych lizusów. Aby dobrze funkcjonować w tej społeczności i wynosić z tego wymierne korzyści należy dobrze rozumieć rządzące tutaj prawa, których właściwie należy przestrzegać.

Problematyka

Pomysł powieści „Sposób na Alcybiadesa” oparty został na przedstawieniu problemów szkolnych grupki czterech chłopców – uczniów klasy 8 A, którzy zamierzali znaleźć metodę ominięcia jak największej ilości szkolnych obowiązków, bez zyskiwania przy tym negatywnych ocen.

Bohaterowie rozpoczynają zatem batalię z wymagającymi nauczycielami – batalię nie łatwą i wymagającą dużej pomysłowości i zaangażowania. W batalii tej stosują drobne oszustwa, które mają im pomóc w ukończeniu szkoły przy jak najmniejszym nakładzie pracy. Starając się unikać „wkuwania”, chłopcy nabywają jednak umiejętności innego typu, które polegają na wymyślaniu „sposobów” na nauczycieli. Każdy z tych sposobów wymaga jednak pomysłowości i przewidywania konsekwencji podjętych działań i zastosowanych „dryfów”. W ten sposób chłopcy uczą się też radzenia sobie w trudnych sytuacjach i pokonywania problemów przy użyciu niecodziennych metod i sposobów.

W utworze przedstawiony został też w żartobliwej formie konflikt pokoleń między poważnym i zasadniczym gronem pedagogicznym, a rozbrykaną i żywiołową młodzieżą. Nauczyciele usiłują pogłębiać ich życiową wiedzę, postrzegając przy tym świat z perspektywy własnych doświadczeń. Na pewno nie pamiętają już czasów kiedy sami siedzieli w szkolnej ławie i z niechęcią oraz poczuciem traconego czasu, wysłuchiwali wykładów pedagoga. Towarzyszyło im wtedy przekonanie, że o wiele ciekawiej można by wykorzystać cenny czas, chociażby na zabawy z kolegami.

Potrzeba pogłębienia wiedzy i zdobywania cennych doświadczeń przychodzi z latami i wymaga dojrzałej postawy. Nastolatki jeszcze tego nie rozumieją. Dorosłość dopiero kształtuje się w ich wyobraźniach, najczęściej jako okres nudy i wypełniony niechcianymi obowiązkami. Natłok obowiązków rozbudza w uczniach mechanizmy obronne – uczniowie Liceum im. Lindego postanawiają męsko bronić swej wolności, beztroski i prawa do zabawy – wszystkiego tego, co stanowi przymioty młodego wieku. Prawdopodobnie przeczuwają przy tym ich rychły koniec i zagładę.

Charakterystyka Alcybiadesa

Alcybiades to tytułowy bohater powieści Edmunda Niziurskiego. Był nauczycielem historii w męskim Liceum im. Lindego i naprawdę nazywał się Tymoteusz Misiak. Przezwisko ateńskiego stratega wymyślili mu uczniowie na znak tego, że profesor często mawiał, że nieukom i leniom grozi los antycznego bohatera.

W momencie gdy go poznajemy pedagog jest już staruszkiem powoli zbliżającym się do emerytury; takim typowym starym kawalerem. Jednocześnie jest bardzo lubiany przez uczniów, w oczach których uchodzi nawet za najłagodniejszego nauczyciela w szkole.

Alcybiades wyróżnia się na tle pozostałych nauczycieli stoickim spokojem, z jakim znosi wybryki uczniów i ich kolejne psoty. Nieraz staje się to powodem niezadowolenia, a nawet oburzenia pozostałych nauczycielki, w tym też samego dyrektora, który niejednokrotnie suszy mu głowę za to, że nie potrafi utrzymać na lekcjach należytej dyscypliny. Pedagog uważa, że wymierzanie kar, krzyki i wojskowy rygor nie są po prostu jego domeną. Za to bardzo chętnie wdaje się z uczniami w dyskusje przekonany, że nastoletni chłopcy mają określone powody swego zachowania, które potrafią na swój sposób umotywować.

Uczniowie bardzo go lubią ze względu na jego wyrozumiałość, tolerancję i sprawiedliwość w ocenianiu. Niestety historyk starej daty nie potrafi rozbudzić w nich pasji przedmiotem, a prowadzone przez niego wykłady najczęściej okazują się dla nich po prostu nudne. Nastawienie obu obozów zmienia się jednak kiedy okazuje się, że jeden z uczniów rozpracował jego sposób odpytywania. W Misiaku wzbudza to wielki podziw i innym okiem zaczyna już patrzeć na swych podopiecznych. Proponuje im zatem triumwirat i sam na nim korzysta. Staje się bardzie radosny i ożywiony; chłopcom udaje się tchnąć w niego utraconą gdzieś po drodze życiodajną energię. Inspirują go też do zerwania ze skostniałymi, przestarzałymi skłonnościami. Nauczycielowi dopisuje świetny humor. Zaczyna dbać o swój wygląd i zaczyna odważnie bronić swego zdania, tak że innym nie jest już tak łatwo grać mu na nosie. Dzięki temu jego trącące myszką wykłady potrafią rozpalić pasje i wyobraźnię uczniów, a także zainteresować ich wędrówkami przez dzieje.

Bohaterowie

Marcin Ciamciara – narrator powieści i jeden z jej głównych bohaterów. Jest inteligentny, bystry i pomysłowy. Nie może jednak pochwalić się dobrymi wynikami w szkole z racji wrodzonego lenistwa. Należy do paczki czterech osławionych (niestety w tym negatywnym sensie) uczniów z klasy 8 A. Ciamciara jest bacznym obserwatorem życia szkolnego i w mik wyłapuje cechy nauczycieli z grona pedagogicznego. Wrażliwość podpowiada mu, aby ostrzec Alcybiadesa w dniu wycieczki oraz odkryć przed nim tajemnicę o zastosowanym SPONIE. Koledzy nazywają go Ciamcią.

Słabiński Słabiszewski – przez kolegów nazywany jest Słabym, choć tak naprawdę jest najsilniejszym w klasie. Pasjonuje go filatelistyka. Z wielkim zaangażowaniem udzielał się w kółku historycznym.

Zasępa – przywódca całej czwórki. Jemu najbardziej zależy na uspokojeniu starszych uczniów i przywróceniu swej paczce nadwątlonej pozycji w szkolnej hierarchii. Najczęściej to on jest inicjatorem pomysłów, które realizują pozostali chłopcy (porwanie Szekspira, oszukanie Kickiego, kupno sposobu). Jest zawzięty i zdeterminowany; nigdy się nie poddaje. W pewnym momencie czuje się jednak jakby zdradzony przez chłopców, którzy zbytnio zaangażowali się w lekcje historii. Mimo to również i on ulega w końcu urokowi Alcybiadesa i w dniu wycieczki przychodzi do profesora, by powiedzieć mu o sposobie, co dowodzi, że bardzo polubił starszego nauczyciela.

Józef Pędzelkiewicz – dla kolegów: Pędzel. Jeden z czwórki przyjaciół. To on sprzedaje motocykl, aby zdobyć pieniądze na zakup sposobu. Oddaje też dynamo za misiurkę. Z całej grupy to on najwięcej się poświęca – by zdobyć materiał do kolejnego dryfu był nawet w stanie pojechać aż do Płocka.

Szekspir – uczeń dziesiątej klasy. Największy prymus (należy do kółka teatralnego). Zostaje porwany przez chłopców chcących uzyskać sposób. Jest bardzo inteligentny. Chłopcy myśleli, że jest mściwy, jednak w rzeczywistości, jak podejrzewał Ciamciara, jego zemsta miała polegać na przekonaniu chłopców do nauki historii.